Tolali materiallar va qog’oz kimyoviy texnologiyasi va dizayni kafedrasi udk 541. 64+53

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA  

MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI  

 

Toshkent to’qimachilik va yengil sanoat instituti  

 

Tolali materiallar va qog’oz kimyoviy texnologiyasi va dizayni kafedrasi  

 

UDK 541.64+53  

 

 

5522300 



 “To’qimachilik, уengil va qog’oz sanoati mahsulotlari  

kimyoviy texnologiyasi” yo’nalishi bo’yicha  

 tahsil olayotgan  bakalavrlar  uchun  

POLIMERLAR FIZIKASI VA KIMYOSI  

fanidan laboratoriya mashg’ulotlari bo’yicha 

USLUBIY KO’RSATMA  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TOSHKENT– 2010 y. 

 

 

2 

ANNOTATSIYA 

 

“Polimerlar fizikasi va kimyosi” fanidan laboratoriya mashg’ulotlari bo’yicha 

tayyorlangan  uslubiy  ko’rsatma    5522300  “To’qimachilik,  yengil  va  qog’oz  sanoati 

buyumlari  kimyoviy  texnologiyasi”  yo’nalishi  bo’yicha  tahsil  olayotgan  bakalavrlar 

uchun  mo’ljallangan.  Uslubiy  ko’rsatmada  polimerlar  xossalarini  tekshirishning 

fizik



kimyoviy 

usullari, 

polimerlanish, 

polikondensatlanish 

reaktsiyalari, 

polimerlarda bo’ladigan kimyoviy o’zgarishlar, sellyuloza va uning hosilalari haqida 

ma’lumot  berilgan.  Shuningdek,  polimerlarning  eruvchanligini,  molekulyar 

massasini,  ularning  tarkibidagi  suv,  kul  miqdorini  aniqlash,  hamda,  polimerlar 

sintezining  polimerlanish  va  polikondensatlanish  reaktsiyalari,      polimerlar  gidrolizi 

bilan  bog’liq  laboratoriya  ishlari  bo’yicha  vazifalar,  ularni  bajarish tartibi,  ishga oid   

topshiriqlar va har bir bo’lim oxirida nazorat savollari keltirilgan. 

 

 

                   

                   Tuzuvchi:         TMQKTD kafedrasi assistenti,      

                                             t.f.n. Xasanova S.X. 

                   Taqrizchilar: 1. TTESI “Nazariy kimyo” kafedrasi     

                                             professori, t.f.d. Rafikov A.S. 

                                         2. TDPI “Ximiya va uni o’qitish 

                                             metodikasi” kafedrasi dosenti,  

                                             k.t.n. Maxmatkulova Z.X.  

 

  

 

Institut ilmiy



uslubiy kengashida  tasdiqlangan “___”_________ 2010 y. 

Qaydnoma № _____ 

 

 

TTYESI bosmaxonasida _____ nusxada ko’paytirilgan. 

 

 

3 

TEXNIKA XAVFSIZLIGI 

1.  Olingan topshiriqdan tashqari boshqa ishlarni laboratoriyada bajarish 

ta’qiqlanadi.  

2.  Ish  stolida  faqat  ishni  bajarish  uchun  zarur  bo’lgan  reaktivlar  va  qurilmalar 

bo’lishi lozim.  

3.  Sintez  jarayonini  olib  borishda  belgilangan  sharoitlarga  qat’iy  rioya  qilish 

muhim. 

4.  Nomi yozilmagan reaktivlarni ishlatish qat’iyan man qilinadi. 

5.  Kimyoviy reaktivlar qoldiqlarini, organik erituvchilarni, kimyoviy erituvchilar 

suvli eritmalarini, ayniqsa polimer eritmalarini rakovinaga to’kish ta’qiqlanadi. 

6.  Reaktiv  saqlanadigan  idish  qopqoqlarini  almashtirish,  iflos  shtapelni  hamda 

to’kilgan reaktivlarni qaytadan bankaga solish mumkin emas. 

7.  Ishlayotgan  qurilmalarni,  elektr  isitish  uskunalarini  yoqilgan  holda  tashlab 

ketmaslik kerak. 

8.  Laboratoriyada  ishlatiladigan  idishlarda  suv  ichish,  ovqat  eyish,  xonada 

chekish man etiladi. 

9.   Laboratoriyadagi  moddalarni  ta’tib  ko’rish  ta’qiqlanadi.  Moddalar  hidini 

ehtiyotlik bilan aniqlash lozim. 

10.  Zaharli  moddalar  (xlor,  brom,  vodorod  sulfid,  ammiak,  organik  erituvchilar) 

bilan ishlash faqat mo’rili shkaf ostida amalga oshiriladi.  

11.  Reaksiya ketayotgan kolbaga yaqin turmaslik kerak. 

12.  Singan va qirralari uchgan idishlarni qo’llash mumkin emas. 

13.  Yopiq kolbalarda suyuqliklarni qizdirish qat’iyan man etiladi. 

14.  Suyuqliklarni  pipetkaga  og’iz  orqali  tortish  ta’qiqlanadi.  Buning  uchun 

rezinali nokdan foydalanish zarur. 

15.  Yonuvchan  erituvchilar  bilan  ishlashda  nihoyatda  ehtiyot  bo’lish  zarur 

(benzol, benzin, uglerod sulfid, spirt, aseton). 

16.  Yonuvchan  suyuqliklarni  elektr  toki  bilan  qizdiriladigan  yog’li  yoki  suvli 

hammomlarda  qizdirish  lozim  (ochiq  olovda  yoki  setkada  qizdirish  man 

etiladi). 

 

4 

17.  Zaharli va o’yuvchi moddalarni qo’l bilan ushlash mumkin emas, chunki ular 

teri orqali o’tib organizmni zaharlashi mumkin. 

18.  Simobni to’kmaslikka harakat qiling, chunki uning bug’lari xonani zaharlashi 

mumkin. To’kilgan simobni rux plastinka bilan yig’ing, qoldiqlarini ustiga esa 

oltingugurt seping. 

19.  Kuchli sulfat kislotani suyultirish uchun uni suv ustiga quying. 

20.  Kislotalar  bilan  kuyganda  kuygan  terini  avval  suv  bilan  so’ngra  natriy 

bikarbonat eritmasi bilan yuvish lozim. 

21.  O’yuvchi  ishqorlar  bilan  kuyganda  kuygan  joy  avval  suv  bilan  keyin 

suyultirilgan sirka kislotasi bilan yuviladi. 

22.  O’yuvchi  zaharli  moddalar  bilan  ishlab  bo’lgach,  ish  joyi  yaxshilab 

tozalanishi, qo’llar esa sovunlab yuvilishi lozim. 

23.  Elektr isitish uskunalarini stol yoki yog’och jismlar ustiga qo’yish man etiladi. 

Buning uchun olovga bardoshli bo’lgan asbest yoki keramikadan tayyorlangan 

taglikdan foydalanish zarur. 

24.  Elektr  toki  bilan  jarohatlanganda  jabrlanganni  tok  ta’siridan  rubilnikni 

uchirish orqali ozod etib, zarur bo’lsa vrach kelgunga qadar sun’iy nafas berish 

jarayoni bajariladi. 

25.  Yong’in  chiqqanda  yonuvchan  moddalarni  mumkin  qadar  uzoqroqqa  olish 

zarur. 

26.  Agar  idish  ichidagi  ozgina  suyuqlik  yonsa  uni  ustini  asbest  yoki  latta  bilan 

yopish  kerak.    Agar  yonayotgan  suyuqlik  stol  ustiga  to’kilsa,  uni  qum  yoki 

odeyalo  bilan  o’chiriladi,  zaruriyat  tug’ilganda  esa  o’t  o’chirgichdan 

foydalaniladi. 

27.  Kishi  kiyimi  yonganda  yonayotgan  odamni  ustiga  odeyalo  tashlanadi.  Olov 

o’chgandan keyin yongan kiyim bo’laklarini darhol olib tashlanadi. 

  

 

 

 

 

5 

I BO’LIM.  POLIMERLANING FIZIK-KIMYOVIY XOSSALARI 

 

Yuqori  molekulyar  moddalar  bir  qancha  xossalari  jihatidan  past  molekulyar 

moddalardan farqlanadi. Bu farqlardan biri polimer molekulalarining juda kattaligi va 

polidispersligidir. Polimer moddalar kimyoviy tarkibi va molekulyar tuzilishi bir xil, 

lekin  uzunligi  har  xil  bo’lgan  polimergomologlardan  tuzilgan.  Polimerlarning 

makromolekulalari chiziqsimon, tarmoqlangan yoki to’rsimon tuzilishda bo’ladi.  

 

Chiziqsimon  polimerlarning  hammasi  ma’lum  erituvchilarda  eriydi,  ularning 

quyi  kontsentratsiyasi  juda  katta  qovushqoqlikka  ega  bo’lib,  uning  qiymati  quyi 

molekulyar moddalarnikidan bir necha marta ortiqdir. 

Tarmoqlangan  polimerlar  ham  yaxshi  eriydi.  Ular  bir  xil  o’rtacha  molekulyar 

massaga  ega  bo’lgan  taqdirda  chiziqsimon  polimerlardan  ko’ra  ko’proq  eriydi  va 

eritmalarning  qovushqoqligi  past  bo’ladi.  Makromolekulalarning  tarmoqlanishi  ular 

mustahkamligining  kamayishiga  sabab  bo’ladi,  chunki  bunday  molekulalar  zich 

joylashmaydi,  ularning  o’zaro  ta’sir  kuchi  ham  chiziqsimon  molekulalarnikidan 

kamroq bo’ladi.  

To’rsimon  polimerlar  chiziqsimon  va  tarmoqlangan  polimerlarga  butunlay 

o’xshamaydi. Bunday polimerlar hech qachon erimaydi va harorat ko’tarilishi bilan 

suyuqlanmaydi.  Molekulalar  kimyoviy  bog’lar  bilan  o’zaro  bog’langan  bo’lib, 

bunday polimerlarda molekulyar massa degan tushunchaning fizik ma’nosi yo’qoladi. 

Ularni  eritmaga  o’tkazish  yoki  suyuqlantirish  uchun  makromolekulalar  o’rtasidagi 

kimyoviy  bog’larni  uzish,  ya’ni  polimerni  parchalash  kerak  bo’ladi.  To’rsimon 

polimerlarning  barcha  xossalari  makromolekulalar  o’rtasidagi  ko’ndalang  kimyoviy 

bog’larning  qanday  joylashganligi,  soni  va  tabiatiga  bog’liq.  Bu  bog’larni  sonini 

ortishi  bilan  polimerning  qattiqligi  va  issiqqa  chidamligi  ortib,  deformatsiyaga 

uchrash  qobiliyati  pasayadi.  Polimerlar  harorat  va  ta’sir  etuvchi  kuchga  qarab  uch 

holatda  bo’lishi  mumkin:  1.  Qattiq  holatdagi  polimerlar;  2.  Elastik  holatdagi 

polimerlar; 3. Oqish xususiyati mavjud holatdagi polimerlar. 

POLIMERLARNI TEKSHIRISHNING FIZIK



KIMYOVIY USULLARI 

 

Fizik



kimyoviy usullar yordamida polimer molekulasining kimyoviy tarkibini 

va hajmini o’zgartirmay turib, uni eritmada yoki qattiq holda tekshirish mumkin. Past 

 

6 

molekulyar  moddalarning  eruvchanligi  ma’lum  haroratda  o’zgarmas  bo’lib,  modda 

miqdoriga  bog’liq  emas.  Polimerlar  esa  erishdan  oldin  chegaralangan  miqdorda 

bo’kib,  so’ngra  cheklangan  miqdorda  eriydi  yoki  butunlay  erimaydi.  Buning  ustiga 

polimerlar polidispers bo’lganligi uchun kichikroq molekulalar tez va ko’p miqdorda 

eriydi.  Katta  makromolekulalar  kam  eriydi  yoki  butunlay  erimay,  bo’kish  bilan 

chegaraladi. 

 

Polimerlarning erish jarayonini asosan to’rt bosqichga bo’lish mumkin: 

1.  Polimerning  erituvchi  bilan  aralashmasi.  Bunda  sistemada  polimer  va  erituvchi 

fazalari  bo’ladi.  2.  Polimerning  erituvchida  qisman  bo’kishi.  Sistema  bo’kkan 

polimer  va  erituvchi  fazalaridan  iborat  bo’ladi.  3.  Polimerning  eritmaga  o’ta 

boshlashi. Sistemada polimerning eritmasi va erituvchining polimerdagi eritmasi bor. 

4. Polimer butunlay erib ketadi va ikkala fazada kontsentratsiya tenglashadi. 

1



LABORATORIYA ISHI 

 Polimer

 

xossalarini

 

eritma

 

holda

 

o’rganish. 

Eruvchanlikni aniqlash 

Og’zi maxkam yopiladigan probirkaga maydalangan polimer namunasidan 1 g 

va erituvchidan 10 ml solinib, uy haroratida 2 soat saqlanadi. Bu vaqt ichida ba’zan 

probirkani  chayqatib  turish  kerak.  Oradan  2  soat  o’tgach,  probirkadagi  o’zgarishga 

qarab  polimerning  erigan  yoki  bo’kkanligi  aniqlanadi.  Agar  polimer  qisman  erigan 

yoki  bo’kkan  bo’lsa,  uning  eruvchanligini  yuqoriroq  haroratda  tekshirish  kerak. 

Buning uchun  probirkaning og’ziga  qaytarma  sovutkich o’rnatib,  probirka 30  minut 

davomida suv hammomida  isitiladi, namunaning  eriganligi  yoki  bo’kkanligi kuzatib 

turiladi.  Ko’pincha  erituvchining  eritish  xususiyatini  bilish  kifoya  qilmay,  balki 

polimerni  qancha  miqdorda  erita  olishini  ham  bilish  zarur  bo’ladi.  Bunday  hollarda 

polimer  eritmasini  loyqalatish  uchun  sarflangan  cho’ktiruvchi  miqdori  aniqlanadi. 

So’ngra  cho’ktiruvchi  moddaning  erituvchi  hajmiga  nisbati  hisoblab  topiladi  va  bu 

nisbat polimerning erish miqdorini xarakterlaydi. Demak, eritmani loyqalatish uchun 

cho’ktiruvchi  qancha  ko’p  kerak  bo’lsa,  erituvchining  eritish  xususiyati  shuncha 

yaxshi deb hisoblanadi. 

 

7 

Tajriba  o’tkazish  tartibi:  konussimon  kolbaga  maydalanagan  polimerdan  1  g 

solinib,  10  ml  erituvchida  eritiladi,  eritma  ustiga  byuretkadan  cho’ktiruvchi 

tomiziladi  (kolbani  doimo  chayqatib  turish  lozim).  Kolbadagi  tiniq  eritma 

loyqalangandan keyin, cho’ktiruvchi modda tomizish to’xtatiladi va 1 ml erituvchiga 

to’g’ri  keladigan  cho’ktiruvchi  miqdori  (ml)  hisoblab  topiladi.  Quyidagi  jadvaldan 

ba’zi polimerlar uchun erituvchi va cho’ktiruvchilar ko’rsatilgan. 

1



jadval 

  Ba’zi polimerlar uchun tavsiya etilgan erituvchi va cho’ktiruvchilar 

Polimer 

Erituvchi 

Cho’ktiruvchi 

Poliizobutilen 

Benzol 

Metil yoki etil spirt 

Polivinilxlorid 

Dixloretan 

Etil spirt 

Perxlorvinil smolasi 

Aseton, 

ammiak 

eritmasi 

Suv, metil va etil  spirtlar 

Polistirol 

Benzol 

Metil spirt, benzin 

Polivinil spirt 

Suv, formamid 

Metil va etil spirtlar 

Polimetilmetakrilat 

Benzol 

Benzin 

Polibutilmetakrilat 

Aseton 

Metil spirt 

Polivinilasetat 

Metil, etil spirtlar 

Suv, efir 

Poliuretanlar 

Siklogeksanon 

Suv 

Poliefirlar 

Aseton 

Suv, metil va etil spirtlar 

Poliamidlar 

Krezol 

Metil va etil spirtlar 

Fenolformaldegid 

smolasi 

Aseton, etil spirt 

Suv 

 

POLIMERLARNING MOLEKULYAR  MASSASINI ANIQLASH 

Polimerlarda uzilishga mustahkamlik, cho’ziluvchanlik, elastiklik, plastiklik va 

boshqa  xossalar  borligini  sabablaridan  biri,  makromolekula  uzunligini  diametriga 

qaraganda  bir  necha  yuz  va  hatto  bir  necha  ming  marta  ortiqligidir.  Shuning  uchun 

polimerning  molekulyar  massasini  aniqlash  katta  ahamiyatga  ega.  Lekin  polimer 

 

8 

makromolekulasining  polidispersligi  va  molekulyar  massasi  ularni  aniqlash  usuliga 

bog’liq bo’ladi.  

Kimyoviy  usullar.  Makromolekulalar  massasini  aniqlashning  kimyoviy 

usullari  ularning  uchlaridagi  guruhlar  sonini  topishga  asoslangan,  chunki 

makromolekulalarning  bir  yoki  ikki  uchida  o’ziga  xos  funktsional  guruhlar  bo’ladi. 

Kimyoviy  usullar  vositasida  polimer  molekulyar  massasining  adad  qiymati 

aniqlanadi.  Molekulyar  massani  topishning  fizik 



  kimyoviy  usullari  yordamida  esa 

molekulyar massaning adad qiymatini aniqlab bo’lmaydi.  

Fizik 



  kimyoviy  usullar.  Bu  usullar  molekulyar  massaning  ortishi  bilan 

polimer  eritmalari  fizik 



  kimyoviy    xossalarining  (qovushqoqligi,  eritmasining 

osmatik bosimi,  qaynash va  muzlash harorati,  shishalanish  va qovushqoq



oquvchan 

harakatga  o’tish  haroratinig)  keskin  o’zgarishini  aniqlashga  asoslangan.  Bu 

usullarning  bir  nechtasini  tatbiq  etish  asosida  molekulaning  shaklini  va  polimerning 

polidispersligini ham topish mumkin. 

2



LABORATORIYA ISHI 

Chiziqli polimerlarning molekulyar massasini  

 qovushqoqlikni o’lchash usuli bilan aniqlash 

Qovushqoqlikni  o’lchash  usuli  hozirgi  vaqtda  eng  ko’p  tarqalgan  usul  bo’lib, 

chiziqli  polimerlarning  molekulyar  massasini  o’lchashda  yaxshi  natijalar  beradi. 

Shtaudinger  polimerning  molekulyar  massasi  bilan  eritmasining  qovushqoqligi 

orasida bog’lanish borligini topdi: 

                                         

С

h

K

M

sol

m





1

 

bu tenglamada: 

M

-molekulyar massa; 

                          

m

K

-polimer va erituvchi tabiatiga bog’liq konstanta; 

                           h

sol

 - eritmaning solishtirma qovushqoqligi; 

                           S – eritmaning  konsentrasiyasi. 

So’nggi vaqtlarda, Shtaundinger tenglamasiga yangiliklar kiritilib, xarakteristik 

qovushqoqlik  bilan  molekulyar  massa  orasidagi  bog’lanishni  ifodalovchi  quyidagi 

ikkita tenglama topildi: 

 

9 

a) chiziqli tenglama:  

 

y

M

K

h

m







 

b) darajali tenglama: 

 



M

K

h

m





 

Bu tenglamalarda:  

 

 

h

- xarakteristik qovushqoqlik, 

  u - empirik konstanta, 

  



-  makromolekula  va  erituvchining  xossalariga      hamda  ularning  o’zaro 

ta’siriga bog’liq son. 

2-jadvalda  ba’zi  polimerlar  uchun 

m

K

va 



  ning  qiymatlari  ishlatiladigan 

erituvchilar  keltirilgan.  Polimer  eritmasining  absolyut  qovushqoqligi  eritma 

kontsentratsiyasiga  bog’liq  bo’lganligdan  molekulyar  massasini  hisoblashda 

solishtirma  va  xarakteristik  qovushqoqliklardan  foydalaniladi.  Shuning  uchun 

polimerning  nisbiy  qovushqoqligini  o’lchab,  undan  solishtirma  va  xarakteristik 

qovushqoqlikning qiymatlari hisoblab topiladi.  

2-jadval 

Ba’zi polimerlar va erituvchilar uchun 

m

K

 va 



 ning qiymatlari 

Polimerlarning  

nomi 

Formulasi 

Erituvchi 

Haro

rat, 

0

C 

m

K

 



 

Poliakrilonitril 



CH

2



CH



n 

   



 

       CN 

 

Dimetilform

amid 

20 

1,75



10

-4 

0,66 

Polibutadien 

(-CH

2

-CH=CH-CH

2

-)

n 

Toluol 

25 

1,1



10

-4

 

0,62 

Polivinilasetat 



CH

2



CH



n 

        



 

                  OCOCH

3

 

 

Atseton 

50 

2,8



10

-4

 

0,67 

Polvinilspirt 



CH

2



CH



n 

   



 

       OH 

 

Suv 

50 

5,9



10

-4

 

0,67 

Polivinilxlorid 



CH

2



CH



n 

    



 

       CL 

 

Tetragidrofu

ran 

20 

0,26



10

-3

 

0,92 

Poligeksametilenadip

amid 



-HN-(CH

2

)

6

-NHCO(CH

2

)

4

-

CO-



n 

90 % li 

chumoli 

kislota 

25 

1,05



10

-4

 

1,0 

Poliizopren 

(-CH

2

-C=CH-CH

2

-)

n 

Toluol 

25 

3,6



10

-4

 

0,64 

 

10 

                  



 

                  CH

3

 

Polikaprolaktam 



-HN-(CH

2

)

5

-CO



n 

40% li 

sulfat 

kislota 

20 

5,02



10

-4

 

0,67 

Polimetilmet 

akrilat 

 

            CH

3

 

        



 



CH

2



C



n 

        



 

                  COOCH

3

 

 

Benzol 

Xloroform 

Toluol 

20 

20 

85 

2,4



10

-4

 

0,94



10

-4

 

0,49



10

-3

 

0,54 

0,76 

0,82 

Polipropilen 



CH

2



CH



n 

    



 

       CH

3

 

 

Toluol 

20 

9,6



10

-4

 

0,63 

Polistirol 



CH

2



CH



n 

    



 

         C

6

H

5

 

Toluol 

30 

1,28



10

-4

 

0,70 

Polietilen 



CH

2



CH

2



n 

     

      

 

Dekalin 

70 

0,39



10

-4

 

0,74 

Diatsetat 

Sellyuloza 



C

6

H

7

O

2

(OH)(OCOCH

3

)

2

]

n 

 

Atseton 

25 

1,49



10

-4

 

0,82 

Nitrotsellyuloza 



C

6

H

7

(ONO

2

)

3



n 

Atseton 

27 

0,82



10

-4

 

1,0 

Etiltsellyuloza 



C

6

H

7

(OC

2

H

5

)

3



n 

Atseton 

20 

6,9



10

-4

 

0,71 

 

Polimer  eritmasining  nisbiy  qovushqoqligi  viskozimetr  yordamida  o’lchanadi 

(1



rasm).  Viskozimetr  U  shaklidagi  shisha  naydan  iborat  bo’lib,  uning  bir  tirsagi 

kengroq  bo’ladi.  Ingichka  tirsagiga  diametri  0,7-1,0  mm  bo’lgan  kapillyar  ulangan 

bo’lib, kapillyarning usti 2-3 ml sig’imli shardan iboratdir. Sharning ustki qismi va 

ostki  qismlariga  A  va  V  belgilar  quyilgan.  Sharning  uchiga  rezina  nay  kiydiriladi, 

viskozimetr termostatga joylashtiriladi.

  

 

 

1



rasm. Viskozimetrlar:

 

a 



 Osvald viskozimetri;  

b 



 Osvald



 Pinkevich viskozimetri 

 

                      

 

 

11 

Polimer  eritmasining  nisbiy  qovushqoqligini  aniqlash  uchun  dastavval  toza 

erituvchining  viskozimetr  kapillyardan  oqib  tushish  vaqti  o’lchanadi.  Buning  uchun 

viskozimetrga  5  ml  erituvchi  olinib,  termostatda  20  minut  saqlanadi.  So’ngra 

erituvchi  rezina  nay  orqali  so’rilib,  sharning  ustki  belgisi  (A)  dan  oshguncha 

ko’tariladi.  So’rish  to’xtatilgandan  keyin,  erituvchi  kapillyar  orqali  oqib  tusha 

boshlaydi. U sharning ustki (A) belgisiga kelganda, sekundomer yurgizib yuboriladi, 

erituvchi  sharning  ostki  (V)  belgisidan  o’tib  ketguncha  kutiladi.  Erituvchi  ostki 

belgidan  o’tganda  sekundomer  to’xtatiladi  va  erituvchining  ustki  belgidan  ostki 

belgigacha tushish vaqti yozib quyiladi. 

Bu  jarayon  3-4  marta  takrorlanadi,  natijaning  o’rtacha  qiymati  olinadi.  Shu 

usulda  polimerning  har  xil    0,5-1  %  gacha  bo’lgan  kontsentratsiyali  eritmasining 

oqish vaqti aniqlanadi. Nisbiy qovushqoqlik quyidagi tenglamadan hisoblab topiladi: 

                                            

0

1

t

t

nis





  

bu tenglamada: 

      

nis



- eritmaning nisbiy qovushqoqligi; 

       t

1

 va t

0

 - eritma va erituvchining oqish vaqti, sekundlarda. 

Polimer  erigandan  keyin  erituvchi  qovushqoqligining  ortishi  eritmaning 

solishtirma qovushqoqligi deb ataladi va quyidagi tenglamadan topiladi: 

                                     

0

0

1

1

t

t

t

nis

sol













 

Polimerning molekulyar massasi esa quyidagi tenglama asosida aniqlanadi: 

                                         

С

h

K

M

sol

m





1

 

bu tenglamada: 

m

K

- konstanta (uning qiymati jadvallardan olinadi); 

                           S – eritmaning molyar  kontsentratsiyasi. 

Molekulyar  massa  xarakteristik  qovushqoqlikni  aniqlash  yuli  bilan  ham 

topilishi  mumkin.  Xarakteristik  qovushqoqlikni  aniqlash  uchun  polimerning  0,05; 

0,1;  0,2;  0,5;  0,8  g  /  100  ml  kontsentratsiyali  eritmalari  tayyorlanib,  ularning  nisbiy 

va  solishtirma  qovushqoqligi  aniqlanadi.  Olingan  natijalar  asosida  solishtirma 

 

12 

qovushqoqlikning  eritma  kontsentratsiyasiga  nisbati  bilan  kontsentratsiya  orasidagi 

bog’lanish grafigi chiziladi (2



rasm).  Grafik  ordinata o’qini  kesib o’tguncha  davom 

ettiriladi. 

 

 

2



rasm. Xarakteristik qovushqoqlikni    

aniqlash grafigi 

 

 

Xarakteristik    qovushqoqlikning  qiymati  grafik  bilan  ordinatalar  o’qining 

koordinatalar boshigacha bo’lgan oraliqqa teng; u quyidagi tenglama asosida hisoblab 

topiladi: 

                                             

 



M

K

h

m





 

Bu tenglamadagi 

m

K

 va 



 ning son qiymatlari jadvallarda berilgan bo’ladi.