Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi denov tadbitkorlik va pedogogika instituti

“H I N D I S T O N”   ASARIDAN 

Xabar  koʻz  bilan  koʻrgandek  boʻlmaydi,  degan  kishining  soʻzi  juda  toʻgʻridir. 

Chunki  koʻrish  koʻringan  narsaning  oʻzi  bor  paytida  va  oʻz  joyida  turganida 

qarovchi  koʻzining  uni  uchratishidan  iboratdir.  Xabarga  yolgʻon-yashiqlar 

qoʻshilmaganda,  u  koʻrishga  nisbatan  ortiqroq  oʻrinda  turgan  boʻlar  edi.  Chunki 

koʻrish va qarash payti narsa bor vaqtning bir boʻlagi bilan cheklanadi, Xabar esa 

narsaning  qarovchiga  koʻringan  vaqtidan  ilgari  oʻtgan  va  keyin  keladigan 

hollaridan  darak  beradi,  ana  shuning  uchun  xabar  bor  narsalardan  ham,  yoʻq 

narsalardan ham darak beraveradi. Yozish xabar turlarining biri boʻlib, uni boshqa 

turlardan koʻra sharafliroq sanash mumkin, qalamning abadiy izlari boʻlmaganda, 

xalqlarning xabarlarini qaydan bilar edi?! 

Soʻngra,  odatda  boʻlishi  mumkin  boʻlgan  narsa  haqida  berilgan  xabar  bir  xilda 

farqsiz rost va yolgʻon boʻlaveradi, xabar beruvchilar sababli rostlik va yolgʻonlik 

---

17 

 

tusini oladi. Chunki odamlarning maqsadlari xilma-xil, xalqlar oʻrtasida tortishish 

va talashish koʻp. 

Masalan,  bir  kishi  oʻz  jinsini  ulugʻlab  yolgʻon  xabar  tarqatadi,  bundan  maqsadi 

oʻzini  koʻrsatish  boʻladi,  chunki  uning  oʻzi  oʻsha  jinsdan  kelib  chiqqan  boʻladi, 

yoki oʻzini koʻrsatish maqsadida boshqa zid bir jinsni ayblab, yolgʻon gap yoyadi, 

chunki  u  shu  bilan  zid  jins  ustidan  gʻalaba  qozongan  va  oʻz  istagiga  erishgan 

boʻladi. 

Bu ikki xil xabarning yomon istak va gʻazab taqozosidan kelib chiqishligi maʼlum. 

Ikkinchi  bir  kishi  esa  oʻzi  sevadigan  bir  tabaqaga  minnatdorchilik  bildirmoqchi 

boʻlib  yoki  yomon  koʻradigan  bir  sinfni  xafa  qilmoqchi  boʻlib,  ular  oʻrtasida 

yolgʻon xabar tarqatadi. Bu xil xabar tarqatuvchi avvalgi xabar beruvchi muxbirga 

yaqin boʻladi. Chunki u bu xabarni doʻstlik yoki dushmanlik natijasida tarqatgan 

boʻladi. 

Shuningdek  uchinchi  bir  kishi  oʻzining  past  tabiatliligi  sababli  biron  yaxshilikka 

erishish yoki oʻzining yuraksiz va qoʻrqoqsiz sababli yomonlikdan qutulib qolish 

uchun yolgʻon xabar tarqatadi. 

Shunday  kishilar  ham  boʻladiki,  ularning  tabiatiga  yolgʻon  xabar  tarqatish 

oʻrnashib  qolib,  goʻyo  unga  shu  vazifa  qilingandek  boʻladi  va  yolgʻon  xabar 

tarqatmasdan  tinchiyolmaydi.  Bu,  yomon  xohishlardan  va  tabiatiga  buzuq 

fikrlarning joylashganidan kelib chiqadi. 

Baʼzi  kishi  yolgʻon  xabar  tarqatuvchiga  taqlid  qilib,  bilmasdan  yolgʻon  xabar 

tarqatadi. Garchi ular koʻp boʻlsa ham yoki bir guruh ketidan bir guruh shu taxlitda 

ketaversa ham bu xabarchilar birinchi marta ataylab yolgʻon xabar tarqatgan kishi 

bilan  eng  keyin  bu  yolgʻon  xabarni  eshituvchi  oraligʻida  vositachi  boʻladilar, 

oradan  taqlidchilarni  tushirib  yuborilsa,  biz  sanab  oʻtgan  yolgʻonchilarning  oʻsha 

avvalgi bittasi qoladi, xolos. 

Yolgʻonchilikdan chetlanib, rostgoʻylikka yopishgan kishini boshqa odam  u yoqda 

tursin,  yolgʻonining oʻzi  ham  sevib  maqtaydi.  Axir  “oʻz  zararingizga  boʻlsa ham 

rost  gapiring”  deyilgan-ku.  Iso  paygʻambar  –  unga  tangrining  salomi  boʻlsin  – 

injilda mana shu mazmunda soʻz aytgan: 

---

18 

 

“Podshohlar  oldida  rost  gapni  gapirishda  ularning  savlatlaridan  qoʻrqmang,  ular 

gavdangizga  tegolmaydilar”  Iso  paygʻambarning  bu  soʻzi  odamlarning  chinakam 

shijoatli  boʻlishga  buyurishdan  iboratdir.  Koʻpchilik  tomonidan  botirlik  deb 

tanilgan xulq, yaʼni urush maydonlarida bahodirlik va turli halokatlarga uchrashni 

pisand qilmaslik  oʻsha  shijoatning  bir  turidir.  Ammo  uning  hamma  turlari  ichida 

eng  yuqori  darajali  bir  xili  –  toʻgʻri  soʻzni  soʻzlash  yoki  toʻgʻri  ishni  qilishda 

oʻlimni  pisand  qilmaslikdir.  Hammaning  tabiatida,  adolat  bevosita  sevikli  va 

hamma  uning  yaxshiligiga  qiziqadigan  boʻlgani  kabi,  rostgoʻylik  ham  shunday, 

lekin  rostgoʻylikning  shirinligini  totmagan  yoki  shirinligini  bilsa  ham  totishni 

istamaydigan  kishi  uni  sevmaydi.  Masalan,  yolgʻonchilik  bilan  mashhur 

kishilarning  biridan,  “hech  rost  gapirganmisan”,  deb  soʻralganida  “rost  gapirib 

qoʻyishdan qoʻrqmasam, yoʻq der edim”, deb javob bergan. 

Demak,  yolgʻonchilik  kishini  adolatdan  yuz  oʻgiritiradi,  zulm,  yolgʻon  guvohlik, 

omonatga  xiyonat  qilish,  boshqalar  mulklarini  hiyla  bilan  bosib  olish,  oʻgʻrilik, 

dunyo  va  xalqning  buzilishiga  sabab  boʻladigan  boshqa  yomon  xalqlarni  kishiga 

yaxshi qilib koʻrsatadi. 

Ustoz  Abu  Sahl  Abul  Munʼim  ibn  Ali  ibn  Nuh  Tiflisiy  –  tangri  u  kishini 

qoʻoʻllasin  –  bilan  suhbatlashganlarida  ustoz  muʼtazilalar  haqida  asar  yozgan  bir 

kishining  kitobini  oʻqib,  unda  muʼtazilalarning:  “albatta,  tangri  taolo  zotan 

olimdir”,  degan  soʻzlaridan  ayb  topib  tahqirlashini  yoqtirmaganligini  sezib 

yurardim.  Muʼtazilalarni  tahqirlab  yozgan  oʻsha  kishining  asl  iborati: 

“Muʼtazilalar,  tangrining  ilmi  yoʻq  deydilar”,  degan  jumla  edi.  Ustod  u  kishini 

tanqid  qilib,  uning  ”bu  hikoyadan  maqsadi  oʻz  guruhining  avom  qismiga 

muʼtazilalarni  “ular  tangrini  bilimsiz  dedilar”,  deb  yomonlab  koʻrsatish  edi,”  der 

edi. 

Ulugʻ  tangri  bilimsizlikdan  va  shaʼniga  loyiq  boʻlmaydigan  sifatlardan  pokdir. 

Shunda  men  ustozga:  “Oʻz  mazhabiga  raqib  boʻlgan  va  qarshi  kishilar  yoʻlini 

hikoya  qilishda  shunday  yoʻl  tutmaydigan  kishi  ham  uchraydi”,  dedim.  Bunday 

yoʻl tutish turli mazhablardan bir dinda toʻplangan kishilarda ravshanroq koʻrinadi, 

chunki  u  mazhablar  bir  dinda  toʻplanganidan  bir-biriga  yaqin  va  aralash  boʻladi. 

---

19 

 

Ammo  turli  xalqlardan,  ayniqsa  asos  va  shahobchalarida  bir-biriga  hamkorligi 

boʻlmagan dinlarda kelib chiqqan mazhablarda bunday yoʻl tutilgani bilinmaydi va 

maxfiyroq koʻrinadi. Chunki unday mazhablar bir-biridan uzoq va ularni oʻrganish 

yoʻli  bekikdir.  Bizda  mavjud  turli  maqolalar  kitoblari  yaʼni  toʻplamlari,  har  xil 

eʼtiqod va dinlar haqida ishlangan asarlar faqatgina shunday narsalarni  oʻz ichiga 

oladi.  U  asarlardagi  ahvol  haqiqatni  bilmagan  kishi,  agar  fazilat  arbobi  boʻlsa, 

ularni  oʻqiganida  bunday  eʼtiqod  ahli  va  u  eʼtiqodlardan  voqif  kishilar  oldida 

uyalishdan  boshqa  foyda  hosil  qilolmaydi,  agar  past  tabiatli  kishi  boʻlsa,  u 

mazhabdagilarga yopishib olib, 

oyoq  tirashnigina  hosil  qiladi.  Ahvol  haqiqatni  bilgan  kishi,  u  kitoblarni  ishlonib 

va  eʼtiqod  qilib  emas,  balki  vaqt  oʻtkazish  va  lazzatlanish  uchun  eshitiladigan 

tegsiz  qissa  va  afsonalar  ichidan  chiqarib  olishga  harakat  qiladi.  Ustoz  bilan 

oramizdagi shu soʻzda hindlarning din va mazhablari misolga olindi. Shunda men 

dedim:  “Ularning  koʻpchiligi  bizdagi  kitoblarda  yozilib,  tushuntirilgan, 

yozilganlarning baʼzisi baʼzisidan koʻchirilgan, terib olib aralashtirib toʻplanganu, 

lekin  hindlarning  tushunchasiga  moslab  keraksizi  tozalanmagan  va  olib 

tashlanmagan.  Shunday  maqolalar  toʻplamlarining  egalaridan  Abul  Abbos 

Eronshahriydan  boshqa  ogʻishmay  va  ikkiyuzlamachilik  qilmay,  toʻgʻri  hikoya 

qilgan  biron  kishini  bilmayman.  Chunki  u  kishi  oʻz  kitobida  birorta  ham  dinga 

tarafdorlik yoki qarshilik qilmagan. Balki dinlar haqida asar yozishda oʻzicha bir 

yoʻl  ixtiro  qilgan  va  bunday  asar  yozmoqchi  boʻlgan  boshqa  kishilarni  ham  shu 

yoʻlni  tutishga  chaqirgan.  U  yahud  va  nasrolarning  dinlarini,  tavrot  va  injilning 

mazmunini  yaxshi  hikoya  qilgan:  monaviyalarni,  ularning  kitoblarida  koʻrsatilib, 

hozir  yoʻq  boʻlib  ketgan  din  va  xalqlar  xabarini  toʻliq  bergan,  lekin  hindlar  va 

shamaniylarga kelganda, Abul Abbosning oʻqi nishondan chetga ketib, oxir borib 

Zurqon  nomli  kitobga  tekkan,  undagi  soʻzlarning  barchasini  oʻz  kitobiga 

koʻchirgan,  koʻchirmaganlarini,  gumonimcha,  hindlar  va  shamaniylarning  avom 

xalqidan eshitib yozgan”. 

Ustoz  Abu  Sahl  –  tangri  uni  qoʻllasin  –  din  va  millatlar  haqidagi  kitoblarni 

qaytadan  mutolaa  qilib,  ulardag  ahvolni  aytib  oʻtilgan  suratda  topgach,  hindlar 

---

20 

 

bilan  qarshi  turmoqchi  boʻlgan  kishiga  yordam  va  ularga  aralashib  yuradigan 

kishilarga  hujjat  va  zaxira  boʻlishi  uchun  hindlardan  aniqlab  oʻrgangan 

narchalarimni yozishga qiziqtirib iltimos qildi. Kitobni, dushmanga boʻhton qilmay 

va  soʻzini  aynan  hikoya  qilishni  ogʻrinsimay  ustoz  aytganidek  yozdim.  Agar 

yozilganlar haqiqatga xilof boʻlib, haqiqat ahllariga yomon eshitilsa, u, hasmning 

tushunchasidir. Chunki hasm buni yaxshiroq biladi. 

Bu  kitob  bahslashish  va  tortishish  kitobi  emas,  shuning  uchun  bu  kitobda 

dushmanlar  isbotini  keltirmayman  va  haqiqatdan  chetga  chiqqanlarga  qarshilik 

koʻrsatmayman. Bu faqatgina bayon qilish kitobidir, xolos. 

Men bunda hindlar soʻzini oʻzicha yozaman: ularning yunonlar bilan yaqinliklari 

borligini  bildirish  chun  unga  yunonlarning  shu  xildagi  soʻzlaridan  qoʻshaman: 

Chunki  yunon  faylasuflari  haqiqatni  bayon  qilishga  urinsalar  ham,  avom  xalqqa 

tegishli tushunchalarda ularning eʼtiqodlari va shariatlaridagi ishoratlaridan chetga 

chiqa  olmaydilar.  Yunonlarning  soʻzlari  bilan  birgalikda  boshqalarning  soʻzlarini 

bayon  qilmayman,  faqatgina  soʻfiyaning  yoki  nasora  toifalaridan  birontasining 

soʻzini qoʻshib bayon qilaman. Chunki hammalarining hulul va ittihol xususidagi 

tushunchalari bir-biriga yaqindir. 

Hindlarning ikki kitobini arab tiliga tarjima qilgan edim. Ularning biri boshlanish 

va mavjudot tavsifi haqida boʻlib, “Sankhʼya” deb ataladi. Ikkinchisi, jonni badan 

qafasidan qutqazish toʻgʻrisida 

bitilgan, u “Patanjali” nomi bilan mashhurdir. Bu ikki kitobda hindlarning sharoit 

hukmlari  emas,  balki  eʼtiqodlari  asoslarining  koʻpligi  bayon  qilingan.  Xudo 

xohlasa,  shu  kitobim  bu  mavzuni  bayon  qilishda  haligi  ikki  kitobning  va  ulardan 

boshqa kitoblarning oʻrniga oʻtar va talabga javob berar, deb umid qilaman. 

Hindistonda  ahvolim  mana  shunday  edi.  Bu  sohaga  kiraverish  meni  charchatdi. 

Shu  bilan  birga  oʻsha  kunlarda  ularning  kitoblarini  bor  deb  gumon  qilingan 

joylardan  toʻplashga,  hech  kim  tenglasha  olmaydigan  darajada  qiziqardim, 

kitoblarni  bekitib  qoʻyilgan  joylardan  topib  olishga  yoʻl  koʻrsatuvchi  kishini 

oldimga chaqirib, baxillik qilmasdan, mumkin boʻlganicha, unga ehson qilar edim. 

Shunday  kitob  vujudga  keltirish  ishi  mendan  boshqa  kimga  muyassar  boʻldi? 

---

21 

 

Lekin tangri muvaffaqiyat berib, men mahrum boʻlgan harakatlarga qodir boʻlgan 

kishigagina muyassar boʻlishi mumkin. Men u harakatlar – buyurish va qaytarish 

ishlarida  “tut-qoʻy”  deb  hukmronlik  qilishdan  ojizlik  qilardim.  Ammo  kifoya 

qilarli  miqdordagi  harakatga  muvaffaq  boʻldim,  buning  uchun  tangriga  shukrlar 

boʻlsin. 

Shuni  aytishim  kerakki,  nasroniy  dini  yuzaga  chiqishidan  oldin  nodonlik  davrida 

yunoniylar eʼtiqodi hindlarnikidek boʻlgan, yaʼni yuqori tabaqalarning nazariy va 

ilmiy  narsalardagi  eʼtiqodlari  hindlarning  yuqori  tabaqalari  singari  va  avom 

xalqning sanamlarga choʻqinishi esa hindlarning avom xalqi singari edi. Shuning 

uchun  shu  ikki  xil  eʼtiqodning  ittifoqo  bir-biriga  yaqinligi  sababli  birlarining 

soʻzlari  boshqa  birlari  bilan  solishtiraman,  men  xatoni  tuzatmoqchimasman.. 

Chunki  haq  va  toʻgʻri  tushunchadan  boshqa  eʼtiqodlar  haqiqatdan  chetdadir. 

Haqiqatdan  chetga  chiqqani  sababli  kofirlik  ham  bir  din  hisoblanadi.  Lekin 

yunonlar, oʻz tomonlaridagi faylasuflari sababli hindlardan ustunlik qiladilar.  

Hatto ularning faylasuflari avom xalqi uchun emas, balki yuqori tabaqalari uchun 

usul va qoidalar ishlab chiqqanlar. Chunki yuqori tabaqalar xavf-xatardan tinchisa, 

tekshirish  va  fikr  yuritish  HishiH  bilan,  avom  xalqi  esa  beandishalik  va  oʻjarlik 

bilan  mashgʻul  boʻlardilar.  Oʻshanday  faylasuflarning  biri  Suqrot  edi.  Suqrot  oʻz 

xalqi ommasining sanamlarga ibodat qilishiga qarshilik koʻrsatib, tilda boʻlsa ham, 

planetalarni  xudo deb  atashdan bosh  tortdi.  Shuning  uchun  Afinaning oʻn ikkilik 

qozisidan oʻn bittasi bir ovozdan uning oʻldirilishiga fatvo berdilar. Suqrot esa haq 

yoʻldan qaytmaganicha oʻlib ketdi. 

Men  ular  tomonidan  soʻzlaganimda  koʻproq  hikoya  tariqasida  soʻzlayman,  ularni 

tanqid qilmayman, lekin ochiq-oydin zarurat yuz bersa, tanqid qilaman. Tillaridagi 

ism  va  terminlarni  taʼriflash  zarur  boʻlsa,  bir  martagina  HhindchasiniH  aytib 

oʻtaman. 

Feʼl  ish  masalasida  hindlarning  soʻzlari    turlicha:  baʼzilari  tangrini  eng  umumiy 

sababchi  deb  feʼlini  unga  nisbat  berib  shunday  deydilar:  «Chunki  foil 

(ishlovchi)larning ishlari tangri tufayli boʻlgach, tangri ularning ishlariga sababchi 

boʻladi, demak, tangri ishi – harakati, 

---

22 

 

ular  vositasi  bilan  amalga  oshadi.»  Baʼzilar  foilning  oʻz  feʼliga  eng  yaqinligi 

jihatidan feʼlni tangridan boshqaga nisbat beradi.  

Bu  masalada  qadimgi  yunonlar  fikri,  ularda  hikmat  ilmi  yoyilishidan  va  falsafa 

ilmi  tozalanib,  tarqalishidan  ilgari  hindlar  aytganidek  edi.  Ularga  hikmat  ilmini 

hikmat ustunlari deb atalgan mana shu yetti  HolimH yoygan: 1. Solon Afinalik, 2. 

Bias  Priyenlik,  3.  Periander  Korinflik,  4.  Salis  Miletlik,  5.  Xilon  Lakodemen,  6. 

Pittakus  Lesbos,  7.  Kleobulus  Lindos5.  Falsafani  esa  ulardan  keyin  yetishgan 

kishilar  tozalab  tarqatganlar.  Qadimgi  yunonlilarda  hamma  narsalar  birgina  narsa 

deb  tshunuvchilar  bor  edi.  Keyin  baʼzilari  u  narsaning  maxfiy  va  baʼzilari  esa 

maʼlum bir quvvat ekanini aytdilar. Masalan, inson martabada birinchi sababchiga 

yaqinlashmasa,  tosh  va  jonsiz  dunyodan  ortiqchaligi  boʻlmay,  xuddi  tosh  singari 

boʻlib qolar edi, dedilar. 

Baʼzilarining fikricha: faqatgina haqiqiy borliqqina birinchi sababchidir. Chunki u 

borliqning  hech  narsaga  zotan  ehtiyoji  yoʻq,  boshqalar  birinchi  sababchiga 

muhtojlar.  Vujudda  boshqaga  muhtoj  boʻladigan  narsaning  vujudi  xayolga 

oʻxshash boʻlib, haqiqiy vujud boʻlolmaydi: haqiqiy vujud faqatgina oʻsha avvalgi 

yagonaning oʻzi dedilar. Soʻfiyalar, yaʼni hakimlarning tshnchalari ana shundaydir. 

Chunki  arab  harfida  “sin”  bilan  yozilgan  yunoncha  suf  soʻzi  bizcha  hikmat 

demakdir.  

Shuning uchun faylasufga, pilosupo, yaʼni “hikmatni suyuvchi” deb ism berilgan.  

Musulmonlardan  bir  guruhi  soʻfiyalarning  oʻsha  tushunchalariga  yaqin  fikrga 

borganidan  ular  ham  soʻfiya  deb  ataldilar.  Musulmonlarning  baʼzilari  soʻffiya 

soʻzining  termin  ekanini bilmasdan  tavakkal qilib,  soʻffiya  soʻzini  arabcha  “sod” 

harfi bilan - suffa soʻziga nisbat berib, “soʻffiyalarni paygʻambar – ung tangrining 

rahmat va salomi boʻlsin – davridagi suffa suhbatdoshlari – asʼhobi suffadan iborat 

kishilardir”,  dedilar  Undan  keyin  bu  soʻzni  suf  attuyustaka  juni3  soʻzidan 

qisqartirilgan deb tushunishdi. 

Abul  Fath  Bustiy  yunoncha  suf  soʻzini  tushunishdanH  yaxshigina  chetga  chiqib, 

mana shunday degan edi: 

“Odamlar soʻfiy soʻzida tortishishib, qadimdan turli fikrda boʻlishib, uni suf, yaʼni 

---

23 

 

jun  soʻzidan olingan deb gumon qildilar. 

Men soʻfiy soʻzini sofiy yaʼni sof, sodda yigitdan boshqa narsa deb bilmayman. 

Shunday  qilib,  oʻsha  «sofiy”  lafzi  xato  yozilib,  «soʻfiy”  lafziga  aylanib  ketgan, 

nihoyat  bu  soʻz  bizga  maʼlum  soʻfiylarga  laqab  boʻlgan».  Lekin  baʼzi  bir  lafz 

soʻzlar borki, uni qoʻllash bir din va bir tilda bemaʼni boʻlsa ham, boshqa bir din va 

boshqa bir tilda bemaʼni boʻlmaydi. Islom dinidagi taalluh soʻzi oʻshanday soʻzlar 

jumlasidandir.  Chunki  biz  oʻshanday  soʻzlarni  arab  tili  bilan  eʼtiborga  olsak, 

“Alloh”  ismidan  boshqa  sof  haqiqat  yaʼni  xudoning  oʻziga  ishlatiladigan  hamma 

ismlarining  biron  sabab  bilan  haqdan  boshqalarga  ham  ishlatilganini  ham 

uchratamiz.  Alloh  ismi  esa  faqat  xudoning  oʻzigagina  ishlatiladi,  xolos. 

Aytilishicha, Alloh 

tangrining eng ulugʻ ismi emish. Agar Alloh ismiga, Qurʼondan ilgari kitob nozil 

boʻlgan  ibroniy  va  suryoniy  tillari  bilan  eʼtiborga  olsak,  “rabb”  ning  tavrotda, 

undan keyin, paygʻambarlarga deb yuborilgan kitoblarda, arabchadagi Alloh soʻzi 

oʻrnida  ishlatilganini  koʻramiz,  ammo  rabbulbayt  uy  egasi,  rabbulmol  mol  egasi 

kabi  xudodan  boshqa  biron  kishiga  nisbat  berib  ishlatilganini  uchratmaymiz. 

Shunga oʻxshash, iloh soʻzi haligi tillarda arabchadagi rabb soʻzi singari tangridan 

boshqaga ham ishlatiladi5. 

Hindlarning imo-ishoratlarni ishlatmay, aniqlab gapiradgan kishilariga kelsak, ular 

jonni purush deb ataydilar – buning maʼnosi er kishi demakdir. Bunday atashlariga 

sabab  shuki,  mavjudotdagi  tirik  narsa  yaʼni  modda  jondir.  Ular,  jonni  hayotdan 

boshqa narsa deb bilmaydilar. “Unga bilim va bilimsizlik birin-ketin kelib turadi, u 

bilfeʼl  –  bilimsiz,  bilquvva1  –  bilimli,  bilimni  esa  oʻrganish  yoʻli  bilan  qabul 

qiladi,  bilimsizligi  bilan  oʻrganish  feʼlining  unda  yuz  berishi,  bilimli  boʻlishi  esa 

oʻrganish feʼlining undan ketishiga sabab boʻladi”, deb tavsiflaydilar. 

Ruhga mutlaq modda – mutlaqo shakldan xoli tub modda ergashadi. Buni avakta, 

yaʼni shaklsiz narsa deb ataydilar. Bu modda bilfeʼl boʻlmasa ham, bilquvva uch 

xil kuchga ega oʻlik moddadir. U kuchlarning ismlari sattva, rajas va tamasdir3. Bu 

iboratlarni  Buddhodana  oʻz  ahli  –  shamaniylarga  aytib  berishda  eshitdimki, 

shamaniylarcha  buddha,  dharta  va  sangha  maʼnosi  aql,  din  va  bilimsizlikdan 

---

24 

 

iboratdir.  Demak,  birinchi  quvvat  –  rohat  va  poklik  boʻlib,  unib  oʻsish  shu 

quvvatdan  kelib  chiqadi.  Ikkinchisi,  mehnat  va  mashaqqat  boʻlib,  sabot  va 

doimiylik  shundan  paydo  boʻladi.  Uchinchisi,  kuchsizlik  va  hayronlikdan  iborat 

boʻlib,  buzilish  va  yoʻq  boʻlish  shundan  vujudga  keladi.  Shuning  uchun  birinchi 

kuch  farishtalarga,  ikkinchisi  odamlarga,  uchinchisi  esa  hayvonlarga  nisbat 

beriladi. 

Oʻsha  ilgari  sattva,  keyin  rajas  va  keyinroq  tama  soʻzlarini  zamon  jihatidan 

boʻlmasa ham, tartib va iborat tangligi jihatidan arabcha qabl, baʼd, summa, yaʼni 

oldin, keyin, soʻng deb tarjima qilish mos keladi. Lekin modda esa turli shakllar va 

halini birinchi uch kun orqali harakatga keladi. Ular moddani biakta, yaʼni shaklni 

qabul qiluvchi deb, asl javhar bilan shaklni qabul qiluvchi modda yigʻindisini esa 

prakriti  deb  ataydilar.  Bu  ismni  qoʻllashda  foyda  yoʻq,  chunki  mutlaq  modda 

deganimizdan  keyin  uni  qoʻllashga  ehtiyojimiz  qolmaydi,  modda  soʻzi  kifoya 

qilaveradi, chunki ularning biri ikkinchisisiz vujudga kelmaydi. U moddaga tabiat 

ergashadi. Hindlar tabiatni ahankora7 deb ataydilar. Bu soʻz gʻalaba, koʻpayish va 

ulugʻlanishdan  olingan.  Ahankora  deyishga  sabab  shuki,  modda  shaklga  kirgach, 

tabiat undan koinotni undirishga kirishadi.  

Unish esa boshqaning oʻzgartishi va unuvchiga oʻxshatishi bilangina boʻladi xolos. 

Demak,  goʻyo  tabiat  modda  ustidan  gʻalaba  qozonib,  uni  oʻziga  boʻysundirib 

oʻzgartiradi. 

Maʼlumki,  har  bir  murakkab  narsaning  sodda  boʻlaklari  bor,  murakkablik  shular 

yigʻindisidan  kelib  chiqadi.  Murakkab  shu  boʻlakka  ajralib  tarqaladi.  Olamdagi 

hamma mavjudot besh unsurdan iboratdir. 

 

 

---

25