Xarakter h’a’m ka’siplik sıpatlar. Jobasi

---

Xarakter  h’a’m  ka’siplik  sıpatlar. 

 

Jobasi: 

1. Xarakter tipologiyası. 

2 .Xarakter aktsentuatsiyası. 

3. Xarakterdin’ qa’liplesiwi. 

4. Xarakterdin’ ka’siplik sıpatları. 

 

Minez  adamnın’  o’mir  turmısı  protsessinde  qa’liplesip  shıqqan  intellektual,  emotsional 

h’a’m  erk  ayırmashılıqları  bag’darının’  jıynag’ınan  ibarat.  Basqasha  etip  aytqanda  xarakter  -

adamnın’  konkret  turmıs  shariyatları  ta’sirinde  ju’zege  kelgen  belgili  bir  minez-qulıqtın’ 

ko’rinisi.  Solay  etip  xarakter  -  adamnın’  bolmısqa  bolg’an  qatnasları  sistemasında,  is-

h’a’reketleri  h’a’m  ju’ris-turısında  ju’zege  kelgen  en’  a’h’miyetli  h’a’m  turaqlı  psixikalıq 

ayırmashılıqlar  jıyıntıg’ı.  Adamnın’  xarakterge  baylanıslı  bolg’an  ayırmashılıqları  xarakter 

belgileri  dep  ataladı.    İnsandag’ı  bul  qubılıs  ko’p  qırlı  boladı.  Biraq  xarakterdin’  ayırım 

o’zgesheliklerin  bir-birinen  ajıratıp  alıp,  bo’lek  u’yreniw  h’a’m  bul  ayırmashılıqlardın’  birin-

ekinshisine  qarsı  qoyıw  mu’mkin  emes,  sebebi  olar  o’z-ara  bekkem  baylanısqan.  Adamnın’ 

xarakterinde  aldı  menen  adam  minez-qulqının’  tutas  mazmunında  iz  qaldıratug’ın  bazda  tu’rli 

formada  birge  qosılıp  keletug’ın  ulıwma  o’zine  ta’nlikler  ajıralıp  turadı.  Minez  turaqlılıg’ı, 

jetisken-tolıqlıg’ı,  ku’shi  usınday  o’zine  ta’n  belgilerge  kiredi.  Adamnın’  xarakteri  ja’miyetlik 

miynet ta’sirinde qa’liplesedi h’a’m da’slepki ta’rbiya ja’ne turmıs ta’sirinin’ jemisi esaplanadı.  

Minezdi  ta’biyiy-ilimiy  ta’repten  birinshi  bolıp  İ.P.Pavlov  ta’riyplep  berdi.  Onın’ 

aytıwınsha  xarakterdin’  fiziologiyalıq  tiykarı  turmıs  protsessinde  payda  etilgen  waqıtsha  nerv 

baylanısları turaqlı sistemalarının’ h’a’m insan nerv sisteması tipi ayrmashılıqlarının’ qarılması. 

Solay  etip  adamlardın’  is-h’a’reketleri,  ju’ris-turısları,  olardın’  qorshap  turg’an  du’nyag’a 

bolg’an  mu’na’sebetleri  tiykarında  dinamik  steriotip  jatadı.  Nerv  sistemasının’  qa’legen  tipi 

tiykarında adamnın’ ja’miyetlik a’h’miyetke iye bolg’an sıpatların qa’liplestiriw mu’mkin. Biraq 

baylanıslar  sistemasının’  payda  bolıwı  h’a’m  o’zgeriwi  joqarg’ı  nerv  xızmetinin’  tu’rli  tipine 

miyasar bolg’an kisilerde tu’rlishe ju’zege keledi. 

Adamnın’  minez-qulqında  bir  qıylı  xarakter  belgilerinin’  payda  bolıwındag’ı  o’zine  ta’n 

ayırmashılıqlarda  onın’  spetsefik  ta’repi  de  joqarg’ı  nerv  xızmeti  tipine  baylanıslı.  Mısalı: 

xoleriktin’  meh’ribanlıg’ı  flegmatiktin’  meh’ribanlıg’ınan  pu’tinley  basqasha  tu’rde  payda 

boladı. 

Xarakter  ayırmashılıqlarının’  o’zine  kelsek,  olar  nerv  sisteması  tipi  menen  emes  al 

turmıstın’  ja’miyetlik  sha’riyatları,  miynettin’  o’zine  ta’n  ayırmashılıg’ına,  adamnın’  ken’ 

ma’pindegi ta’rbiyasına baylanıslı. 

Xarakter adamnın’ psixikalıq ayırmashılıqlarının’ birliginen ibarat  tutas jemisi.  Biraq bul 

bir  tutaslıq  ma’lim  komponentlerden,  zvenolardan  quralg’an.  Adam  xarakterinin’  strukturasın 

yaki  du’zilisin  anıqlaw  xarakterdegi  tiykarg’ı  komponent  yaki  ayırmashılıqlarda  ajıratıp 

ko’rsetiw  h’a’m  olardın’  qospalı  mu’na’sebetlerin  ja’ne  o’z-ara  ta’sirlerin  belgilewden  ibarat. 

Adamnın’  tutqan  bag’darı,  talapları,  motivleri  menen  qızıg’ıwları,  idealları  xarakterdin’ 

mazmunın payda etedi. Mine usılar adamnın’ bolmısqa ja’miyetlik waqıya h’a’m h’a’diyselerge, 

ja’miyetke,  kollektivke  h’a’m  basqa  adamlarg’a  insan  sıpatında  o’z-o’zine  bolg’an 

mu’na’sebetleri ayırmashılıg’ın belgileydi. 

Mu’na’sebetler an’lap alınıw da’rejesine qarap kem o’zlestirilgen h’a’m teren’ an’lap bilip 

alıng’an, olardın’ aktivliligi da’rejesine qarap unamlı, neytral h’a’m unamsız bolıwı mu’mkin. 

Adamnın’  du’nyag’a  tu’sinigi  yag’nıy  ta’biyatqa,  ja’miyetke  h’a’m  adam  sanasına  ja’ne 

olardın’  rawajlanıwına  bolg’an  ko’z-qarasları  sisteması  tutqan  bag’ıttın’  ideyalıq  tiykarın 

quraydı.  Ja’miyetlik  rawajlanıwdın’  ma’lim  basqıshın  sa’wlelendiriwshi  du’nyag’a  ko’z-qaras 

adamnın’ qa’liplesiwine sheshiwshi ta’sir ko’rsetiwshi aktiv ku’sh esaplanadı. Mısalı: h’a’zirgi 

g’a’rezsizlik adamlarında aldın’g’ı du’nyag’a ko’z-qaras ta’sirinde mustaqıllıq maqsetke umtılıw 

---

payda  boladı.  Adamnın’  du’nyag’a  ko’z-qarasının’  qa’liplesip  shıg’ıwı  ilimiy  bilim  h’a’m 

isenimlerdi o’zlestiriw na’tiyjesinde payda boladı. 

Progressiv isenimler adamda g’a’rezsizlik maqsetke umtılıwshılıq, printsipiallıq, mustaqıl 

watang’a muh’abbat h’a’m og’an sadıqlıq, h’aq kewillik, kollektivlik, o’zin tuta biliw t.b. unamlı 

sanalardın’ rawajlanıwı ushın tu’rtki beredi. 

Adam  xarakterinin’  o’zine  ta’nligin  payda  etetug’ın  tag’ı  bir  ta’repi  intellektual 

ayırmashılıqları esaplanadı. Ku’shli xarakter ushın a’h’miyetli na’rse maqsettin’ anıqlıg’ı. 

Maqsetti tu’sinbey turıp adam o’z aldına belgili bir is qoyıwı mu’mkin emes. Baqlawshılıq 

sha’riyatqa,  jag’dayg’a  qarap  is  tuta  biliwshilik,  aldın-ala  bayqap  ko’re  alıw,  xarakterdin’ 

turaqlılıq, batırlıq, sabır-parasat sıyaqlı belgilerinin’ payda bolıwına ja’rdem etedi. 

Adamnın’ tu’rli o’zgeshelikleri qa’bilet, sezim, erk t.b. ortasındag’ı mu’na’sebetler og’ada 

qospalı.  Bekkem  xarakterdegi  adamlar  ko’binshe  aqıl  ta’repinen  de  jetik  boladı.  Geyde  aqıllı, 

qa’biletli, o’tkir pikirli adamlardın’ ishinde de o’zin tuta bilmeslik, sabır-parasatlılıq xarakterdegi 

turaqlılıq  sıyaqlı  belgilerge  iye  bolmaydı.  Bunday  qa’biletlilik  h’a’m  xarakterdin’  sa’ykes 

kelmesligi  geyde  balalarda  da  ushırasadı.  Bunday  qubılıs  balalardın’  xarakterinin’  erk 

ta’replerine  jetkilikli  itibar  berilmegenliginen  boladı.  İnsan  xarakterinin’  ayırmashılıqlarının’ 

tag’ı bir ta’repi onın’ qızıg’ıwı, talg’amı h’a’m a’detleri menen o’z-ara baylanıslı bolg’an, tek sol 

adam  ushın  tipik  esaplang’an  sezim-tuyg’ılar  jıyıntıg’ı.  «Adam  erkinin’  h’aqıyqıy  aqıl  menen 

anıqlang’an  h’a’m  turaqlı  belgilengen  h’alda  ma’lim  bolıwın  xarakter  dep  ataw  mu’mkin

a’

  - 

degen edi P.F.Lesgaf. 

İnsan  xarakteri  individual  h’a’m  ulıwma  ayırmashılıqlardın’  birliginen  ibarat.  Adam 

xarakterinin’ psixologiyası h’aqqında ga’p etkende mınalardı biliw kerek: 

a)  Ayırım  belgilerdin’  tipikligi  h’a’m  sol  adamda  xarakterdin’  ma’lim  bolıwı  (jekke 

adamg’a qatnasta ulıwmalastırıw) 

b)  Belgi,  ayırmashılıqlardın’  bir  gruppa  adamlar  ushın  ta’nligi  h’a’m  olardın’  ma’lim 

bolıwı (ko’p adamlarg’a qatnasta ulıwmalastırıw). 

Ayırım jekke adam xarakterindegi tipik ayırmashılıq bul bir qansha dawamlı waqıt ishinde 

onın’ minez-qulqın bayanlap beredi.  

Ulıwma  ayırmashılıq  -  adamlardın’  ma’lim  bir  ja’miyetlik  toparına  ta’n  bolg’an 

ayırmashılıe. Biraq bul ulıwma o’zine ta’n belgiler kollektiv sostavına kiriwshi ayırım adamg’a 

da ta’n boladı. 

Bizin’  ja’miyetimizde  xarakterdin’  unamsız  belgilerine  iye  bolg’an  adamlar  da  bar. 

Egoistlik,  o’tirik  so’ylewshilik,  qopallıq,  ta’kabbırlıq,  t.b.  bunday  adamlar  ushın  ta’n.  Bular 

sanasında ja’miyet sarqıtların saqlap qalg’an adamlar.  

Temperament h’a’m joqarg’ı nerv xızmetinin’ tipleri. 

 

 

---

Нерв системасыны4 т6рлери

К6шли

К6шсиз

Салма3лы

Же4ил

*1рекетше4

Инертли

!рман

П

айд

ал

ы

Зыян

лы

 

Ha’rbir  adamnın’  jekke  turmısında  onın’  sotsial  sha’riyattag’ı  jag’dayı  tutqan  bag’darı 

basshılıq etedi. Biraq adamnın’ ta’lim-ta’rbiya beriw 

menen  birge  bolatug’ın  olardın’  jekke  basının’  biologiyalıq  ta’repten  sha’riyatlasqan 

ayırmashılıqların da esapqa almaslıq mu’mkin emes.