O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

Q o g‘oz pullar 
— t o ia q o n li  pullarni taq d im  etuvchi  pul belgilaridir. 
Tarixiyjihatdan olganda,  qog'oz pullar metall  pullar muomalasi asosida 
kelib  chiqqan.  U lar  bundan  oldin  m u o m alad a  b o ‘lgan  kum ush  yoki 
oltin tangalarining o ‘rniga tatbiq etilgan.  Pullar tovarlarning  ayirbosh- 
lanishida  vositachi  b o i i b   hisoblanadigan  voqelikning  o ‘zi,  pullarning 
muomala  vositasi  sifatida  faoliyat  yuritishi  obyektiv  tarzda  to ia q o n li  
pullar o'rniga chiqarilgan pul belgilarining muomalasi  mumkin ekanligini 
tasdiqladi.  Kum ush  va oltin  tangalar  ishlatib  kelingan  ko‘p  asrlik  tarix 
m obaynida  siyqasi  ch iqqan  va  o ‘z  shaklini  y o 'q o tg an ,  y a ’ni  real 
og‘irligi  kamroq b o i g a n   tangalar  m uom alad a  to ia q o n li tangalar bilan 
bir  qatorda  amal  qilishi  va  xuddi  shunday  qiymatni  ifodalashi  qayd 
qilindi.  Bu  metall  tan g alarn i  a m a ld a   h e c h   q a nday  qiym atga  ega 
b o im a g a n   qog‘oz  pullar  bilan  almashtirish  haqidagi  fikrga  olib  keldi. 
Ilk  q o g ‘oz  p u lla r  e ra m iz n in g  
XIT  a s rid a   X ito y d a,  Y e v ro p a   va 
Amerikada esa —  faqat XVTI—XVIII  asrlarda  paydo b o i d i.  Rossiyada 
qog'oz  pullar  (assignatsiyalar)  1769-yilda joriy  etilgan.
Qog‘oz  pullarning  mohiyati  shun d an  iboratki,  ular  pul  belgilari 
hisoblanadi va, odatda,  metallga ayirboshlanadi.  Shuning u c h u n  qog‘oz 
pullar m uom alada vakillik  qiymatiga ega b o i a d i  va xarid qilish  h am d a 
t o io v   vositasi  rolini  bajaradi.

---

Q o g ‘oz  pullarni  kirn  chiqarish  huquqiga  ega?  Davlatning  moliya 
m uassasasi  yoki  m arkaziy  ban k la r  qog‘oz  pullarn in g   em iten tlari 
b o iis h a d i.  Davlatning moliya muassasasi qog‘oz pullarni chiqarishdan 
bevosita o 'z  xarajatlarini qoplash uchun foydalanadi.  Markaziy banklar 
esa  bu  ishni  bilvosita  bajaradi,  y a’ni  ular  almashtirilmaydigan  bank- 
notalarni  chiqaradi  va  ularni  davlatga  ssudaga  taqdim   etadi,  davlat 
bu n d a y   banknotalarni  o ‘zining  budjet  xarajatlari  u ch u n   y o ‘naltiradi.
Shuni  qayd  qilish  zarurki,  qog‘oz  pullarning  iqtisodiy  tabiatiga 
k o ‘ra  ularga  m uom alaning  beqarorligi  va  qadrsizlanish  xosdir.
Q o g ‘oz  p ullar  emissiyasi  m iqdorlari,  afsuski,  tovar  va  t o i o v  
aylanishlarining  pullarga  b o ‘Igan  ehtiyoji  bilan  bog‘liq  emas.  Ular, 
odatda,  davlat xarajatlarini  moliyalashtirish,  budjet taqchilligini qoplash 
u c h u n  chiqariladi.  Bu  shuni  anglatadiki,  pullarning aylanishiga doimiy 
ehtiyoj  b o ‘lganida  yoki  hatto  u  kamayganida  ham   davlatning  pul 
m ab la g ia rig a   b o i g a n   ehtiyojlari  u  yoki  boshqa  sababga  k o ‘ra  o ‘sishi 
m um kin.  B unday  holda  qog‘oz  pullar  massasining  ko ‘payishi  qog'oz 
pullarning  haddan  ortiq  chiqarilganligini  bildiradiki,  bu  pullarning 
qadrsizlanishiga  olib  keladi.  Q og'oz  pullarning  haddan  tashqari  ko‘p 
em is s iy a s i  b ila n   b o g i i q   b o i g a n   b u n d a y   p u lla r n in g   in fla tsio n  
qadrsizlanishi  buning  tipik  ko ‘rinishidir.  Q og'oz  pullarning  qadrsiz- 
lanishi,  t o i o v   balansining  yaxshi  emasligi  (mam lakat  chet  ellardan 
o 'z i  amalga  oshirgan  to io v la rg a   nisbatan  kam roq  to io v la rn i  oigan), 
milliy  valuta  kursining  pasayishi  bilan  ham   b o g iiq   b o iis h i  mumkin. 
B uning  oqibatida  qog'oz  pullarga  ularning  tabiatiga  ko'ra  beqarorlik 
xos  b o i a d i .   B u n d a y   s h a ro itd a   q o g 'o z   p u llar,  shubhasiz,  xazina 
funksiyasini  bajarishga  yaroqsiz  b o ia d i.
Q o g 'o z   p u lla rg a   xos  b o i g a n   k a m c h ilik la r  k red it  p u lla rn in g  
qo ila n ilish i  tufayli  b irm u n c h a   bartaraf etilishi  mumkin.