aks ettiradigan pullarning metallistik nazariyasi vujudga keldi. M etal-
listik nazariya tarafdorlari — U. Stafford (1554— 1612), T. M e n (1571 —
1641), D. N ors (1641 — 1691) va boshqalar — tangalarning ishdan
chiqishiga qarshi bo‘lib, m etallarning barqaror m u o m alad a b o ‘lishini
yoqlab chiqishdi. U lam ing nazariyasi uchun davlatning boyligini pullar
bilan, pullarning o ‘zini esa asl metallar bilan bir xil deb tushunish
xarakterli edi. U lar pullarning mohiyatini asl m etallarning ijtimoiy
xususiyatlari emas, balki tabiiy xususiyatlari bilan b o g iash g a n , pullarga
ijtimoiy, ishlab chiqarish munosabati sifatida
qarashm agan, balki ulam i
buyum deb bilishgan. S h u n in g u c h u n u lar p u lla rn in g to 'la q o n li
tangalarni talab qiladigan funksiyalarini, ayniqsa, j a h o n pullari va
xazinalar funksiyalarini mutloqlashtirishgan.
Pulning nominalistik nazariyasi. Rimlik va o ‘rta asrlik yuristlar
klassik nom inalizm ning yaratuvchilari edi. N o m in alizm n in g «ikkinchi
bor o ‘zini o'nglab olishi» m erkantilistlarning metallistik nazariyasi
tanqidi bilan bog'liqdir. N om inalistlar shunga asoslanadiki, ularning
fikricha, pullar — bu faqat tovarlar ayirboshlashiga xizm at qiladigan
ideal hisob birliklari, m ahsulot, davlat hokimiyatining natijasi hisob-
lanadi. XVII—XVIII asriarda amal qilgan o ic h o v n in g ideal pul birligi
nazariyalari o ‘z m ohiyatiga k o ‘ra nom inalistik tu sd a b o ‘lgan. Bu
nazariya tarafdorlari — J. Lokk (1632— 1704), J. Berkli (1685— 1753),
J. Styuart (1712— 1780) — pul birliklarining nom lari (funt sterling,
taler, frank) «qiymatning ideal atomlari»ni ifodalaydi, deb faraz qi-
lishgan.
Tovarlarning qiymati ijtimoiy zarur ish vaqtining m uayyan sonli
soatlarini o ‘zida mujassam etadi. Shuning uch u n ayrim iqtisodchilar,
jum ladan, D. G rey (1798— 1850), tovarlar qiymatini bevosita ish vaqti
soatlarida, o ‘ziga xos «ishchi pullarda» ifodalash zarurligini asoslashga
urinishgan. D. G reyning fikricha, tovar ishlab chiqaruvchilar bankka
o ‘z mehnati mahsulotlarini topshirishi va ular uchun «ishchi pullar»ning
muayyan m iqdorini olishlari kerak b o ig a n , ular ana shu «ishchi pullari»
yordamida ushbu bankda o ‘zlariga zarur tovarlarni sotib olishi m um kin
edi. XIX asrning 20-yillari oxiri — 40-yillarida «ishchi pullari» g‘oyasini
amalga oshirishga urm ishlar bo'lgan. 1829-yilda M arselda advokat
Masel «ayirboshlash banki»ni tashkil qilgan; 1832—1834-yillarda so-
tsialist-utopist R. Ouenning tashabbusiga ko ‘ra Angliyada «adolatli
ayirboshlash bozorlari» ochilgan; 1849-yilda m ayda burjua iqtisodchisi
P.J. Prudon shunga o ‘xshagan «xalq banki»ni ta ’sis etgan. Biroq bu
muassasalarning hammasi bir xilda yakun topib, inqirozga uchragan.
Buning sababi shunda ediki, «adolatli ayirboshlash» banklari n a ijtimoiy
zarur vaqtning miqdorini, na ijtimoiy ehtiyojning m iqdorini t o ‘g ‘ri
belgilay olishmasdi. Ularning tashkilotchilari tovarni yaratuvchi m ehnat
tabiatini tushunishmagan. U lar tovar ishlab chiqaruvchilarning m ehnati
faqat xususiy tusga egaligini va faqat ayirboshlash jarayonida bunday
m eh n a t o ‘zining ijtimoiy tab iatin i nam oyon qilishini unutishgan.
Bunday banklar negizini alohida xususiy ishlab chiqaruvchilar tashkii
etadigan ishlab chiqarish sohasiga daxl qilmasdan m uom ala sohasini
um umlashtirishga harakat qilishgan.
Do'stlaringiz bilan baham: