O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

«optiom
  so'zidan  olingan)  —  sh a rtn o m a   bo ‘lib, 
uning egasiga qimmatli  qog'ozlarni yoki tovarlarni  bitim da qayd etilgan 
narxda  belgilangan  muddatda  xarid  qilish  huquqini  beradi.
Opsionning  xususiyati  shundaki,  uning  egasi  qim m atli  qog'ozning 
o'zini  emas balki  uni  sotib  olish  yoki  sotish  huquqini  opsion  mukofoti 
evaziga  sotib  oladi.  Shuni  t a ’kidlash  lozimki,  opsion  egasi  vaziyatga 
qarab  opsion  yuzasidan  sotib  olish  yoki  sotish  h u quqidan  foydalanish 
yoki  und an   voz  kechishi  mumkin.
Opsion  shartnomasida  ikki  to m o n   ishtirok  etadi  —  birinchi  to m o n  
opsionni sotib  oluvchi  (saqlovchi),  y a ’ni  m a ’lum  miqdordagi  qimmatli 
qog'ozlarni  sotib  olish  yoki  sotish  huquqini  xarid  etuvchi  va  ikkinchi 
to m o n   —  opsionni  sotuvchi,  y a ’ni  shartn om ad a  ko'rsatilgan  m a ’lum 
miqdordagi  qimmatli  qog'ozlarni  sotib  olish  yoki  sotish  majburiyatini 
oluvchi  shaxs  ishtirok  etadi.
Xalqaro  amaliyotda  barcha  opsionlar  ikki  turga  bo'linadi:
—  sotib  olish  uchun  opsion  (xaridor  opsioni)  «koll»  opsion  (call);
—  sotish  uchun  opsion  (sotuvchi  opsioni)  «put»  opsion  (put).
Sotib  olish  uchun  opsion  uni  egasiga  kelajakda  kelishilgan  shart
va  mukofot  evaziga  bazis  aktivini  sotib  olish  huquqini  beradi.
Sotish  uchun  opsion  esa  uning  egasiga  kelajakda  kelishilgan  shart 
va  mukofot  evaziga  bazis  aktivini  sotish  huquqini  beradi.
Opsionlarni  amalga  oshirish  m uddati  b o 'y ic h a   ikki  turga  b o ' ­
linadi:
1.  «Yevropa  opsioni»  —  ushbu  sh artn o m a d a   kelishilgan  opsion 
shartlari  faqatgina  unda  ko'rsatilgan  m u d d atd a  am alga  oshiriladi.
2.  «Amerika  opsioni»  —  ushbu  sh a rtn om a d a   kelishilgan  shar  larni 
opsion  egasi  xohlagan  m uddatda  amalga  oshirishi  m um kin.
Opsion  bo'yicha  mukofot  —  bu  opsionni  xarid  yetib  olayofgan 
shaxs tom onidan  uni sotayotgan  shaxsga opsion  sertifikatini  imzolagani 
uch u n   beriladigan  bahodir.

---

Opsionning  ichki  qiymati  —  bu opsion egasiga opsion  shartnomasi 
amalga  oshganda  oladigan  darom adidir.  U ning  miqdori  esa  bazis 
aktivining  jo riy   bahosi  va  opsion  amalga  oshgandagi  ijro  bahosi 
o'rtasidagi  farqdan  iborat.
Opsionning tashqi  qiymati  —  opsionning  ichki  qiymati va  mukofot 
o 'rta sid a g i  farqdan  iborat  b o 'lib ,  uning  m iqdori  s h a rtn o m a n in g  
muddatliligi,  kursning barqarorligi  va  foiz  stavkalarining  dinamikasiga 
to 'g 'rid a n -to 'g 'ri  bog'liq.
Opsion  b o ‘yicha  bazis  aktivi  quyidagi  m a’lumotlarni  o'zida  aks 
ettirishi  lozim:
—  qimmatli  qog‘ozning  turi  (tip,  kategoriya);
—  qimmatli  qog'ozlam ing  nominali  (qiymati);
—  har  bir  dona  qimmatli  qog‘oz  uchun  baho;
—  qimmatli  qog'o zlam ing  soni;
—  qimmatli  qog'o zlam ing  emitenti;
—  um um iy  qiymati;
—  qimmatli  qog'ozlam ing  turiga  qarab boshqa  qo'shim cha  m a ’lu- 
m otlar  talab  etiladi.
Shuni  t a ’kidlash  lozimki,  opsion  shartnomalari  asosida  qimmatli 
qo g'o zlam in g  kursini  ko'tarilishi  yoki  uning  aksi,  pasayishi  hisobiga 
darom ad  olishligi  uchun  opsion  bo'yicha  «chayqovchilik»  manfaati 
yotadi.
Endi  «sotib olish»ning amalga oshirish  mexanizmi  ko'rib chiqiladi. 
U shbu  shartnomaga  asosan  opsion  egasi  uning  sotuvchisidan  m a ’lum 
miqdordagi qimmatli  qog'ozlarni  m a ’lum  muddatdan keyin  kelishilgan 
bahoda  sotib  olish  huquqini  sotib  oladi.  Opsionning  sotuvchisi  esa 
shartnom ada ko'rsatilgan  qimmatli  qog'ozlarni mukofot  evaziga opsion 
egasi  ko'rsatmasiga  asosan  kelishilgan  bahoda  sotish  majburiyatini 
oladi.
Masalan,  «RIAAAL XJ» aksiyalarining opsion operatsiyasidagi joriy 
kursi  1000  so'm .  Opsion  egasi  bunday  aksiyalarining  1  lotini  (100 
d ona  aksiya)  sotib  oldi  deylik.  Opsion  shartnomasiga  asosan  uning 
egasi  m a ’lum  m uddatdan  keyin  ushbu  lotni,  y a ’ni  har  bir  aksiyani 
1100  so 'm d a n   sotib  oladi.  Shartnom aga asosan  uning egasi  sotuvchiga 
har  bir  aksiya  uchun  20  so 'm d a n   mukofot  to'laydi.  Opsion  kontra- 
gentlari  «RIAAAL  XJ»  ning  aksiyalarining  kursiga  mutlaqo  teskari 
m anfaatda  bo'ladi.  Opsion  egasi  aksiya  kursi  ko'tarilishi  tarafdori, 
uning  hisobi  bo'yicha «RIAAAL XJ» aksiyasining  kursi  kelajakda  1200 
so 'm n i  tashkil etsa,  u o 'z huquqini  amalga oshiradi va har bir aksiyadan

---

80  so‘m  (1200  —  1!00  —  20)  darom ad  oladi.  Opsion  egasining  lot 
b o ‘yicha  darom adi  8000  s o ‘mni  tashkil  etadi.  Agar  o p sio n   egasi 
yanglishgan  boMsa,  y a ’ni  «RIAAAL  XJ»  aksiyalari  kursi  faqatgina 
1100  so‘mgacha  ko'tarilgan  b o ‘lsa  ham d a  opsion  amalga  oshirilgan 
taqdirda  uning  egasi  har  bir  aksiyadan  20  so‘m d an  va  jam i  lotdan 
2000  so‘m  zarar  ko ‘radi.
Shuning  uch un   bunday  holatlarda  opsion  egasi  o ‘z  huq u q id an  
fo y d ala n m a y d i  va  o psio n  s h a r t n o m a s i n i   b e k o r   qiladi.  I k k in c h i 
to m o n d a n   op sionni  sotuvchi  «RIAAAL  XJ»  aksiyalari  kursin ing 
o ‘zgarm ay  qolishi  yoki  k o ‘tarilganda  h am   pastroq  k o 'tarilish id a n  
m anfaatdor.  Agar  opsion  m uddati  kelganda  «RIAAAL  XJ»  aksiya- 
larining kursi  1100 so'mni tashkil etsa,  yuqorida ta ’kidlangandek opsion 
egasi  o ‘z  huquqidan  foydalanmaydi,  natijada  opsionni  sotuvchi  har 
bir aksiya  uch un   20  so‘m  m ukofot  va jami  2000  s o ‘m  d aro m a d   oladi, 
undan  tashqari bazis aktividagi  qimmatli qog‘ozlar uning o ‘zida qoladi.
Biz endi «sotish  uchun»  (put)ni  amalga oshirish  mexanizmini  k o ‘rib 
chiqamiz.  T a ’kidlash  lozimki,  ushbu  op sionning  am alga  oshirilish 
mexanizmi  «sotib  olish  u c h un   opsion»  m exanizm ining  teskarisidir. 
«Sotish uchun» opsion egasi  bazis aktiv aksiyalarini  kursining pasayishi 
manfaatida,  opsionni  sotuvchi  esa  ushbu  kursning  ko'tarilishi  m an- 
faatida  b o ‘ladi.  Opsion  sotuvchisi  opsion  shartnom asini  im zolaganda 
uning  egasidan  «RIAAAL  XJ  aksiyalarining  joriy  narxi  1000  s o ‘m, 
opsion  sharti  b o ‘yicha  kelajakda  «RIAAAL  XJ»  h a r  bir  aksiyasining 
donasini  1000  so‘m dan  sotib  olish  majburiyatini  oladi.  N atijada  har 
bir aksiya uch un   (1  lot  100  d o n a   aksiya)  20  s o 'm d a n ,  y a ’ni jam i  2000 
s o ‘m  mukofot puli  oladi.  Bu yerda  opsion  sotuvchisi  kursning saqlanib 
qolishi  yoki  o'sishidan  m anfaatdor,  chunki  bu  holatd a  opsion  egasi 
shartnomadagi  huquqidan  voz  kechadi.  Bu  h olatda  opsion  sotuvchisi 
hech  qanday  xarajatsiz  2000  s o ‘m   m ukofot  puli  oladi.
Agarda  «RIAAAL  XJ»  aksiyasining  bozor  kursi  kelajakda  tushib 
ketsa,  u  holda  opsion  egasi  o ‘z  h u qu q id an   foydalanadi.  M asalan, 
«RIAAAL  XJ»  akiyalarining  b o z o r  kursi  pasayib  900  s o ‘m ni  tashkil 
etdi.  Bunda  opsion  egasi  o ‘z  h u q u qidan   foydalanadi  va  «RIAAAL 
XJ»  aksiyalarini  opsion  sotuvchisiga  shartnom adagi  kelishilgan  baho 
1000  so‘mga  sotadi.  Bu  ho latd a   u  h ar  bir  aksiyadan  80  s o ‘m d an 
darom ad  topadi,  ya ’ni  (1000  —  900  —  20).
H a r  bir  davlatda  op sionning  o ‘ziga  xos  k otirovkasining  tasnifl 
mavjud.  M asalan,  A Q S H da  h a r   bir  opsion  u c h u n   quyidagi  tasn if 
bor:

---

1.  Opsionning turi  —  «sotib  olish» uchu n   («s»)  yoki  «sotish  u c h u n  
opsion  («r»)
2.  O p sio nn in g   klassi  opsion  shartnom asidagi  bazis  aktividagi 
qimmatli  qog‘ozlar  turi.
3.  Opsion  lotidagi  h ar  bir  qimmatli  qog‘ozga  mukofot  miqdori.
Masalan,  a n ’anaviy  opsion  kotirovkasi  quyidagicha  ifodalanadi:
6  M M B  O ST  45  Cal  1
bunda
6  —  opsion  asosida  yotuvchi  100  aksiyadan  iborat  shartnom alar 
soni;
M M B  —  aksiyadorlik jamiyatining  qisqartirilgan  nomlanishi;
OST  —  opsion  shartnomasining  tugash  muddati;
45  —  opsionni  amalga  oshirish  bahosi;
Cal  —  opsion  turi  (bunda  «Cali»  «sotib  olish  uchun  opsion»);
1  —  «opsionda  ko‘zda  tutilgan  mukofot».
Yuqoridagi  kotirovkaga  asosan,  ushbu  opsion  egasi  M M B   aksiya­
dorlik  jam iyatining  600  dona  (6x100)  aksiyasini  45  A Q SH  dollari 
bahosida  oktabr  oyida  sotib  olish  huquqini  oigan  va  buning  uch u n  
600  AQSH  dollari  m iqdorida  (1x6x100)  mukofot  pulini  t o ‘lagan.
0 ‘zbekiston  Respublikasining amaldagi  qonunchiligiga asosan «so­
tib olish  u c h u n  opsion» va «sotish uchun»  opsionlarning bazis aktivlari 
emitentlarining a w a l  m uomalaga chiqargan o ‘zlik qimmatli q og‘ozlari 
va aw al  m uom alaga chiqargan uchinchi  shaxsning qimmatli  qog‘ozlari 
tashkil etishi  mumkin.  Amaldagi qonunchilikka asosan opsionning bazis 
aktivi  bo'lib  e m ite n tn in g   o ‘zlik  birlamchi  muomalaga  chiqarilgan 
qimmatli  qog'ozlari  xizmat  qilishga  y o i   qo'yilmaydi.
Opsionlar  egasi  yozilgan  va  taqdim   etuvchiga  b o ‘lishi  m u m kin. 
0 ‘z b e k is to n   R e s p u b lik a s id a   o p s io n n i n g   b a rc h a   t u r l a r i d a   bazis 
aktivining  s h a rtn o m a d a   kelishilgan  m u ddatda  yoki  opsion  egasining 
xohlagan  m ud d ati da sotib olish  yoki sotish  huquqidan foydalanishlari 
m u m k in .  S h uni  t a ’kidlash  lozimki,  opsion  shartnom asi  b o ‘yicha 
operatsiyalar birja va birjadan  tashqari  bozorda  ham  amalga oshirilishi 
mumkin.