11 — O.Yu. Rashidov va bosh.
161
Buyuk Britaniya hukumati esa 1979-yildan banklarva boshqa kredit
tashkilotlari, h a m d a «litsenziyali depozit tashkilotlari»ni farqlashga
ya’ni ularni o ‘zaro ajratishga harakat qildilar. A m m o eng a w a lid a n
boshlab institutlam i tasniflashda barcha mumkin bo'lgan cheklashlarni
amalga oshirishga harakat qildilar.
1986-yildan esa bu tizim dan haqiqatda voz kechishlariga t o ‘g ‘ri
keldi, chunki bu tizim nafaqat samarasiz, balki kredit tizimi va moliya-
viy b o z o rla r ustidan M arkaziy bank nazoratini am alga oshirishda
ishonchsiz, asossiz ham da noqulayliklarga olib keldi.
0 ‘zbekistonda tijorat banklarini yaratish va faoliyat ko'rsatishi
0 ‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 25-aprelida qabul qilishcha
«Banklar va bank faoliyati t o ‘g ‘risida»gi Qonunga binoan olib boriladi.
U shbu qonunga asosan bank- bu tijorat tashkiloti bo‘lib, bank faoliyati
deb hisoblanadigan quyidagi faoliyat turlari majmuyini amalga oshi-
radigan yuridik shaxsdir:
— yuridik va jism oniy shaxslardan om onatlar qabul qilish ham da
qabul q ilin g a n m a b la g 'la r d a n tavakkal qilib k red it b e rish yoki
investitsiyaiash uchu n foydalanish;
— t o ‘lovlarni amalga oshirish.
Bankning tarixan aniq paydo b o ‘lgan sanasi yo‘q. Bank faoliyati
unsurlarining u yoki bu m iqdorda rivojlanishi Italiyada, Gretsiyada,
Misrda va boshqa m am lakatlarda yangi davrga qadar qayd qilingan.
Birlamchi banklar tangalarni sotish, sotib olish, almashtirish, muddatli
kelgun cha m ajburiyatlarni hisobga olish, m ijozlarning m ulklarini
(moliyasini) boshqarish, kreditlarni berish, ipoteka va lombard ope-
ratsiyalarni, dalolatnom alarni tuzish ham d a boshqa operatsiyalarni
amalga oshirganlar. Keyinchalik esa o ‘z mijozlarining farmoishiga
asosan kreditorlar hisob-kitoblar va boshqa operatsiyalarni amalga
oshirishni boshladilar.
Ishlab chiqarish va muomalaning o ‘sishi munosabatda barcha m am
lakatlarda banklarning aham iyati ko'tarildi. Yuqorida k o‘rib o'tilgan
funksiyalarga yangilar, m asalan, foiz keltiradigan kapitalni boshqarish
funksiyalari q o ‘shildi.
S h u n d a y qilib b an k lar — bu kreditning rivojlanishi natijasidir.
Shuning u c h u n kredit bankga nisbatan asos bo ‘lib hisoblanadi.
T a ’kidlash m u m k in k i — b ank bu kredit ishining sh u n d a y rivo-
jolanish bosqichiki, u n d a kredit, pul va hisob-kitob operatsiyalari
m ajm u asida bir m arkazd a yig'iladi. U m u m a n olganda yak u n qilib
aytish m um k in ki:
B an k — bu pul m ablag‘larini ja m la s h va ularn i o ‘z n o m id a n
qaytarib berishlik, t o ‘lovlilik va m uddatlilik asosida tarqatish u c h u n
yaratilgan tashkilotdir.
Banklarning asosiy maqsadi pul m ablag‘larini kreditorlardan qarz
oluvchilarga va sotuvchilardan xaridorlarga o ‘tkazishda vositachilik
qilishdir. Banklar bilan bir q a to rd a , b o z o rla rd a pul m a b la g ‘larni
o ‘tkazishni b oshqa m oliyaviy va kredit — m oliyaviy tashkilotlar:
investitsion fondlar, sug'urta kom paniyalari, brokerlar, d em ir firmalari
va hokazolar bajarilishlari m um kin. Biroq banklar, moliyaviy b o zo r
subyekti sifatida boshqa subyektlardan quyidagi belgilari bilan ajralib
turad i.
Birinchidan, banklar uchun qarz majburiyatlarining ikki to m o n lam a
a lm ashtirish xarakterli (xos)dir: u la r o 'z la r in in g m a jb u riy a tla rin i
(depozit) shakllantiradilar va jalb qilingan m a b la g ia rn i qarz m aj-
buriyatlariga, qimm atli qog'ozlarga (boshqalarning chiqargan qog‘oz-
lariga) joylashtiradi;
Ikkin ch id an b a n k la r o 'z la rig a yu rid ik va jis m o n iy sh ax slar ol-
didagi q a ’tiy belgilangan su m m a b o ‘y icha sh artsiz m ajb u riy atlarn i
oladilar.
A m m o shuni nazarda tutish zarurki, bugungi kunda aniq olingan
bank tashkiloti amaliyotida barcha sanab o'tilg an bank operatsiyalari
amalga oshirilmaydi yoki deyarli mavjud emas.
Yuqorida ko'rib o'tilganlarga asosan, aytish m um kinki, banklarni
m e ’yor faoliyat ko‘rsatishi va yashashi u c h u n aniq asosiy faoliyat
«to'plami» mavjuddir.
Bunday operatsiyalarga quyidagilar kiradi:
— depozitlarni qabul qilish;
— pul to'lovlari va hisob-kitoblarni amalga oshirish;
— kreditlarni berish.
Bank mohiyatini t o ‘liqroq (to 'laro q ) u ning funksiyalarini ochib
beradi.
Tijorat banklarining iqtisodiy roli un in g faoliyat doirasining keng
bo'lishiga olib keladi.
Tijorat banklari quyidagilarni bajaradi:
— v a q tin c h a b o ‘sh tu rg a n pul m a b la g ‘la r n i yig‘ish va u la rn i
kapitalga aylantirish;
— korxona, tashkilotlar va aholini kreditlash;
— muomalaga kredit pullar (m uo m a la n in g kredit vositalari) ni
chiqarish;
— xalq x o ‘jaligida hisob-kitoblar va t o ‘lovlarni amalga oshirish;
— moliya-valuta bozorida faoliyat ko ‘rsatish;
— iqtisodiy-moliyaviy axborotlar berish va maslahat xizmatlarini
k o ‘rsatish.
Bankning birlam chi va asosiy funksiyasi b o i ib , vaqtinchalik b o ‘sh
pul mablag‘larini akkumlatsiya qilish, yig‘ish funksiyasi hisoblanadi.
Akkumlatsiyasining o ‘ziga xos tam oyillarni hisobga olish zarurdir.
Banklar b o ‘sh pul m ablag‘larini yig'ish va ularni kapitalga aylantirish
funksiyasini bajara turib mavjud b o ‘sh pul daromadlari va jam g ‘ar-
malarni yig'adi.
Chunki banklar nafaqat o ‘zlarining, balk, begonalarning vaqtin-
chalik b o ‘sh pul m ab lag ‘larini yig‘adi. Jam lan g an pul m ablag‘lari
banklarning o'zlarining is’temoliga emas, balki begonalarning (boshqa)
is’temoli uchun foydalaniladi. Jam g ‘aruvchi (b o ‘sh pul mablag‘i egasi)
o ‘z m ab lag 'larin i ban k k a ishonib to p shirg an i u c h u n va bank bu
m ablag'lardan foydalangani uch un m a ’lum foiz hisobida darom ad
oladi.
Jam lanad ig an va qayta taqsim lanadigan m ablag'larining m ulk
huquqi birlamchi kreditor (bank mijozi) da saqlanib qoladi. B o'sh
pul mablag‘lari hisobidan ssuda kapitali fondi vujudga keladi va b u
fond xalq xo‘jaligi tarm oqlarini kreditlash uch u n ishlatiladi.
Banklarning ikkinchi funksiyasi — pul muomalasini tartibga solish
funksiyasi. Banklar turli xo'jalik subyektlar orqali o ‘tadigan to ‘lov
m uomalasi (oboroti) ning markazi sifatida chiqadi. Hisob-kitoblar
tizim i orqali ban klar o ‘zlarining mijozlariga ayirboshlashni amalga
oshirishni, pul m ablag‘!ari va kapitalni aylanishi uchun sharoit yaratib
beradi (10-chizm a).
Banklar orqali alohida olingan subyektlar va bir butun m am lakat
iqtisodiyotidagi oborot(aylanishi) o ‘tadi.
M uom alaga kredit pullarni chiqarish funksiyasi tijorat banklarni
boshqa moliya institutlaridan ajratib turadi.
Tijorat banklari depozit-kredit emissiya qilganida, ssudalar ber-
ganida pul massasi oshadi va ssuda bankka qaytarilganda m u o m alad a
pul massasi kamayadi.
Tijorat banklari kredit pullarni yaratishning emitenti hisoblanadi.
Tijorat bank to m o n id a n mijozga berilgan kredit uning hisob raqamiga
o ‘tkaziladi va b an kning qarz majburiyati ortadi.
Mijoz bu m ablag‘ning m a ’lum qismini naqd pul shaklida hisob
raqam idan olishi m unikin.
Т г а з ^ о э К а с Ы П к
К г е Ь К Ь е п э Ь
Т
о
‘1
о у
Т и п к з 1 у а 1 а п
^ п к з 1 у а 1 а п
/ ' ч
1 и п к з 1 у а 1 а п
и а т д 'а г т а
йлпкв1уа1ап
Вапк ¡пуез!оп
^пкз1уа!ап
2 а т о п а у |у
Ь ап к
1ипкз1уа1ап1
Ри1 с^ггПаНт
ВгокегПк
ЬозЬдапзИ йл1кз1уа!ап
Типкз1уа1ап
5ид'иг1а
^пк51уа1ап
1пуезШзюп
1ипкз1уа1ап
Do'stlaringiz bilan baham: |