O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi t. U. Umarov

 

---

54 
 
O‘ta qattiq materiallar 
Ushbu  guruhga  olmoslar  va  bor  nitridi  asosidagi  materiallar  kiradi.  Olmos 
tabiatda  uchraydigan  metal  va  minerallar  ichida  eng  yuqori  qattiqlikka  egadir. 
Uning  qattiqligi,  qattiq  qotishmaga  nisbatan  5  marta,  tezkesar  polatlarga  nisbatan 
esa  14  marta  yuqoridir.  Shuningdek,  uning  elastiklik  moduli  qattiq  qotishmaga 
nisbatan 2 marta katta bo‘lib, lekin chiziqli kengayish koefitsenti 4 marta kamdir. 
Olmosning issiqlik o‘tkazuvchanligi qattiq qotishmalarga nisbatan 2 marotaba ko‘p 
bo‘lib,  yuqori  mo‘rtlikka  ega  va  egilishdagi  mustahkamlik  chegarasi  qattiq 
qotishmaga nisbatan 3,5-5 marotaba kamdir. 
Ko‘rsatib  o‘tilgan  bebaho  xususiyatlariga  asosan  olmos,  keyingi  yillarda 
sanoatning  har  xil  bo‘g‘inlarida  va  zamonaviy  texnikada  ham  asbobsozlikda  ham 
konstruksion material sifatida keng qo‘llanilmoqda. 
Olmoslar yuqori ximiyaviy korrozion chidamlilikka ega bo‘lishi bilan birga, 
tabiy olmoslarning issiqbardoshligi 700-750
0
C, ni tashkil qiladi. 
Ko‘rsatilgan  oraliqdagi  haroratda  olmos  ximiyaviy  aktiv  bo‘lib,  qora 
metarllar bilan bog‘lanishda uning kesish xususiyatlari yomonlashadi, bu esa ularni 
bunday metallar bilan ishlashida yaxshi samara bermaydi. 
Asboblarni  jihozlashda  texnik  jihatdan  tabiiy  va  sun'iy  olmoslardan 
foydalaniladi. Sun'iy polikristall olmoslar (SPO), ASB, ASPK, 
ARS
3
 lar fizik va mexanik xususiyatlari bilan tabiiy olmoslarga yaqin turadi. 
Ularning o‘lchamlari diametr bo‘yicha 3,5 dan 10 mm gacha, massasi esa 0,08 dan 
0,9 g yoki (0,4 – 4,5) karatga teng. 
Amalda olmoslar qattiq metal emas, materiallarga (oyna, qattiq keramikaga, 
qimatbaho  toshlarga  va  x.k.),  rangli  metall  va  ularning  qotishmalariga  ishlov 
berishda qo‘llaniladi. 
Qora metallarga ishlov berishda esa o‘ta qattiq asbobsozlik materiali o‘rnida 
bor  nitridi  asosidagi  materiallarni  qo‘llash  yaxshi  samara  beradi.  Bunday 
materiallar  qattiqligi  jihatidan  olmosga  yaqin  bo‘lib,  issiqbardoshligi  esa  undan 
1,5-1,7 marta yuqoridir (1300-1400
0
C). 

---

55 
 
Qattiq  qotishmalarga  nisbatan  ular  ham  olmos  kabi  yuqori  mo‘rtlikka  ega 
bo‘lib,  tebranishlarga  sezgir  va  egilishdagi  mustahkamlik  chegarasi  pastdir.  Bor 
nitridi asosidagi o‘ta qattiq materiallar geksogonalli bor nitridini (kompozit  – 01, 
komiozit  02)  sintez  qilish  yo‘li  bilan  yoki  kubli  bor  nitridiga  (kompozit  –  05, 
kompozit  05  i)  legirlovchi  qo‘shimchalar  kiritib  pishirish  yo‘li  bilan  olinishi 
mumkin. 
Quyida 1.5 -jadvalda bor nitridi asosidagi o‘ta qattiq materiallar markalari va 
ularning qo‘llanilishi berilgan. 
1.5-jadval. 
Materiali 
Silindr shaklidagi 
polikristallar o‘lchamlari, 
mm    
Vazifasi 
Kompozit 01 
(elbor-R) 
Kompozit 02 
Ismit-1  
Ø 4 - 4,5 
N
 = 4…5 
Qattiqligi 60-70 HRC
e
 
bo‘lgan toblangan 
po‘latlarga toza ishlov 
berish va oqlangan 
cho‘yanlarga zarbasiz 
ishlov berish  
Kompozit 05, 05I 
Ø 7 – 10 
N 
= 4…7  
Qattiqligi 31-57 HRC
e
 
bo‘lgan toblanmagan va 
toblangan po‘lat 
zagatovkalarga va 
cho‘yanlarga yarim toza 
va toza ishlov berish  
Kompozit 10 
(geksanit-R) 
Kompozit 09 (PTNB) 
Ismit-2 
Ø 5 – 6 
N
 = 4,5…5,5 
Qattiqligi 31-57 HRC
e
 
bo‘lgan toblanmagan va 
toblangan po‘lat 
zagatovkalarga va 
cho‘yanlarga zarbasiz 
ishlov berish 
Bor nitridi asosidagi o‘ta qattiq materiallar silindr shaklida hamda uchqirrali, 
kvadrat, romb ko‘rinishlarida ishlab chiqariladi 
 
 
 

---

56 
 
1.6-jadval. 
 
Plastinkalar  yaxlit  yoki  ikki  qatlamli  bo‘lib,  tag  qismida  (volframsiz  qattiq 
qotishma)  va  kompozitdan  tashkil  topadi.  Ikki  qatlamli  plastinkalar  katta 
mustahkamlikka  ega  bo‘lib,  kompozitni  maqsadga  muvofiq  ishlatish  imkonini 
beradi. 
O‘ta  qattiq  materiallardan  tayyorlangan  plastinkalar  keskichlarda,  yonlama 
frezalarda,  shuningdek  razvertkalar  va  zenkerlarda  keng  qo‘llaniladi.  O‘ta  qattiq 
materiallardan  tayyorlangan  kesuvchi  elementlar  kesuvchi  asbob  korpusiga 
(tanasiga) yoki tishlariga payvandlanadi yoki mexanik usul bilan mahkamlanadi. 
Hozirgi  davrda  polikristalli  sintetik  olmoslar,  alyuminiy  va  uning 
qotishmalariga,  latun,  mis,  bronza,  qalay,  magniy,  keramika,  kompozitsion 
materiallarga, titan qotishmalariga, qattiq qotishmalarga, plastmassa va kauchukka 
,shuningdek 
qimmatbaho 
metallarga 
dastlabki 
ishlov 
berishda 
keng 
qo‘llanilmoqda.  Quyida,  1.8-  jadvalda  polikristil  sintetik  olmoslar  bilan  samarali 
ishlov berlishi mumkin bo‘lgan materiallar keltirilgan. 

---

57 
 
1.7-jadval. 
Materiallar 
Ishlov berish turi 
qora 
toza 
Finshili 
Alyuminiy va uning qotishmalari 
Magniy va uning qotishmalari 
Tarkibida kremniy bo‘lgan rangli qotishmalar 
mis, latun, bronza 
Volframli qattiq qotishmalar  
Keramika 
Plastmassa va rezina 
Steklovolokno 
Oltin, kumush, platina Yog‘och asosidagi 
materiallar  
Tabiy toshlar 
Ko‘pkompozitsionli materiallar 
+ 
+ 
 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
 
 
 
+ 
+ 
+ 
 
+ 
Kurt  Eberle  (GFP)  firmasi  ma'lumotlariga  qaraganda  polikristall  sintetik 
olmosli  keskichlar  bilan  alyuminiy  Ae,  marganets  Mn,  kremniy  Si  kabi 
materiallarga  ishlov  berishda  99,5%  operatsiyada  ishlatilgan  (umumiy 
operatsiyalar soni ichida). Rangli metallarga ishlov berishda esa bunday qotishmali 
keskichlar  chidamliligi,  qattiq  qotishmali  keskichlar  chidamliligiga  nisbatan  100 
martaga  ortib,  zagotovkani  aylanishlar  soni  3000  ob/min  dan  ortiq  bo‘lganda, 
kesish tezligi, o‘zining optimal kattaligiga ega bo‘lgan. [5]. 
Polikristall sintetik olmoslar kamchiliklariga qattiq qotishmalarga nisbatan 
qimmatligi va mustahkam emasligidir, ko‘rsatilgan kamchiliklar bunday 
materiallarni sanoatda keng qo‘llanilishiga xalaqit beradi.