Andijon davlat universiteti ijtimoiy pedagogika

Balog‘atga  etmagan  huquqbuzarlar  bilan  ishlash  individual  profilaktik  dasturning 

tuzilishi va mazmuni. 

Huquqbuzar  shaxsini  ijtimoiy  sog‘lomlashtirish  profilaktik  dasturi  quyidagi  muhim 

komponentlarni o‘z ichiga olishi kerak: 

1.

 

Individual-profilaktik  ta’sir  ko‘rsatish  maqsadini,  ulardan  asosiysi  -  o‘smirda 

axloq  va  huquq  qoidalari  talablariga  doimiy  rioya  qilish  zarurligi  haqida  ishonchini  yuzaga 

keltirishdir. 

2.

 

O‘smirda qanday etishmaydigan sifatlarni tarbiyalash va qanday salbiy xislatlarni 

yo‘qotish  zarurligini  hisobga  oluvchi  shaxsga  tarbiyaviy  va  nazorat  ta’siri  metodlari  va 

usullarini. 

3.

 

Shaxsga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatuvchi  omillarni  yo‘qotish  uchun  uning  atrofiga 

bevosita  ta’sir  ko‘rsatish  va  shaxslararo  munosabatlarni  qayta  tarbiyalashga  imkon  beruvchi 

tizimli shakllantirish usullari. 

4.

 

Ushbu bolaga nisbatan eng ko‘p tarbiyaviy ta’sir ko‘rsata oladigan aynan ana shu 

mehnat,  o‘quv  jamoalari,  ijtimoiy  guruhlar,  jamoatchilik  va  davlat  tashkilotlarining  individual-

profilaktik ta’sir ko‘rsatish vositalarini. 

5.

 

Shaxsni  ijtimoiy  sog‘lomlashtirish  profilaktik  dasturini  amalga  oshirish  asosiy 

bosqichlarini. 

Profilaktik dasturni amalga oshirishda quyidagi talablarga amal qilish kerak: 

1.

 

Qayta tarbiyalash jarayonining mazmunliligi, yo‘naltirilganligi, muntazamliligi. 

2.

 

Qayta tarbiyalash foydaliligini tushunib olish. 

3.

 

Bir  tomondan  jamiyatning  balog‘atga  etmagan  huquqbuzarga  talablarini  va 

ikkinchi tomondan - o‘smir shaxsi individual xususiyatlarini va  rivojlanish umumiy qoidalarini 

o‘rganish. 

4.

 

Qayta tarbiyalashda majburlash va talabchanlikning bo‘lmasligi. 

5.

 

Tarbiyaviy  profilaktik  jarayon  ishtirokchilarining  hammasi  chidamliligi  va  sabr 

qilishlari. 

6.

 

O‘smirning o‘zining faolligi, u o‘ziga ko‘rsatilayotgan tarbiyaviy ta’siri tushunib 

etish, shu bilan birga o‘z tashabbus ko‘rsatish va irodasini namoyon etsin. 

Individual profilaktik ta’sir ko‘rsatish dasturining asosiy maqsadi balog‘atga etmaganning 

shaxsini  umumiy  qabul  qilingan  qoidalar,  tartib  va  boshqa  ijtimoiy  qadriyatlar  tomoniga 

o‘zgartirishdir. Bu maqsadga darxol erishib bo‘lmaydi, oylar va yillar talab etilishi mumkin. 

Qo‘yilgan  maqsaddan  kelib  chiqib  vazifalar  aniqlanadi.  Ulardan  asosiylari  quyidagilar 

hisoblanadi:  balog‘atga  etmaganning  normal  pozitiv  qiziqshlarini  tiklash  va  rivojlantirish; 

normal munosabatlarni; ijtimoiy mas’uliyatini va intizom va javobgarlik xissini. 

Balog‘atga  etmaganni  qayta  tarbiyalash  qo‘yilgan  masalalarini  hal  etish  uchun  Ushbu 

o‘smirning  hayot  tarzidagi  pozitiv  vaziyatlarini,  ularning  mustahkamligini  Xamda  uning  talab-

istaklarini, qiziqishlarini, layoqatini aniqlash maqsadida bolaning psixologik, ijtimoiy, ma’naviy 

“qiyofasini” tuzib olish muhimdir. 

Individual profilaktik ta’sir ko‘rsatish metodlarini tanlash bolaning faoliyati ustun doirasini 

hisobga  olib  quriladi.  Huquqbuzarlikni  individual  profilaktika  qilishda  rag‘batlantirish, 

sustlashtirish metodlaridan faol foydalanish mumkin. O‘zining mazmuni bo‘yicha ular an’anaviy 

rag‘batlashtirish  va  jazolash  metodlaridan  ancha  boydir.  Rag‘batlantirish  metodik  usullari 

qatoriga  ma’qullash,  maqtov,  ishonish,  baholash,  mukofotlash,  minnatdorchilik  bildirish  va  

boshqalarni  kiritish  mumkin.  Yigit  va  qizlardan  iroda  va  mehnatsevarlikni  talab  etadigan 

harakatlar  va  ishlarinigina  rag‘batlantirish  kerak.  Ular  ko‘p  kuch  sarflamay  va  vaqt  sarflamay 

amalga  oshirganlarini  emas  sustlashtirish  (tartibga  chaqirish,  yo‘lga  solib  turish)  metodlari 

usullari  tanbeh  berish,  koyish,  ogohlantirish,  ya’ni  qoida  buzuvchi  shaxsiga  nisbatan  qattiq 

---

69 

 

talablardan iborat bo‘ladi. Ular insonning hulqiga jamoatchilik talablari alohida shaklidan iborat 

bo‘ladi,  unda  bir  vaqtning  o‘zida  nima  noto‘g‘ri  bajarilganligini  qoralash  ham,  keyinchalik 

qanday  harakat  qilishga  ko‘rsatma  ham  beriladi  hamda  qilgan  ishini  takrorlashi  mumkinligini 

oldini olish maqsadida kelajakda ogohlantirish beriladi. 

Tormojenie  (sekinlashtirish,  tartibga  chaqirish  yo‘lga  solish)  insonga  har  kuni  kerak 

bo‘ladi  va  u  tarbiyalangan  bo‘lishi  kerak,  odat  bo‘lishi,  har  bir  jismoniy  va  psixik  harakatda 

ifodlanishi,  ayniqsa  tortishuv  janjallarda  kerak  bo‘ladi.  Yo‘lga  solish  usullari  agarda  ularni 

jamoa, jamoatchilik tashkilotlari tomonidan qo‘llab-quvvatlansa, ayniqsa yaxshi ta’sir ko‘rsatishi 

mumkin.  

Umuman  yo‘lga solish  uchta asosiy  vazifani  bajarishi  kerak:  o‘z kamchiliklarini  tushunib 

etishga,  ularning  yomonligini  anglashga,  xulqini  o‘zi  boshqarish  bilan  bu  kamchiliklarni 

yo‘qotish.  

Shundan keyin maqsadlarga muvofiq va shaxs xususiyatlarini hamda vaqtni o‘tkazish eng 

nozik  davrini  (nazoratni  kuchaytirish  uchun)  hisobga  oluvchi  vositalarni  aniqlanadi.  Ular 

ko‘pchilik hollarda bo‘ladigan og‘zaki o‘rgatishdangina iborat bo‘lmay, balki turli xil kompleks 

choralardan iborat bo‘lishi kerak. 

Profilaktiv vositalar, hatto tushuntirish, suhbat yoki jamoatchilik ta’siri, uqtirish kabi keng 

tarqalganlari  ham  har  doim  ham  juda  foydali  deb  hisoblanishi  mumkin  emas.  Bundan  tashqari 

vositalar  har  qanday  tizimini  doimiy  deb  tavsiya  etib bo‘lmaydi,  chunki  bola  shaxsi rivojlanish 

jarayonida o‘zgaradi, yangi munosabatlarga kirishadi, uning hayot faoliyati sharoitlari o‘zgaradi. 

Yosh huquqbuzarni qayta tarbiyalash samarali vositalaridan biri o‘ziga individual bo‘lgan, 

dinamik,  insonning  ichki  dunyosi  hamma  boshqa  tomonlari  bilan  murakkab  munosabatlarda 

bo‘lgan  uning  emotsional-irodaviy  doirasiga  ta’sir  ko‘rsatish  hisoblanadi.  SHaxsning 

emotsional-irodaviy  sohasi  tushunchasiga  psixologiyada  sezgi  va  irodasini  kiritadilar.  Sezgi  – 

insonning  hayotida  sodir  bo‘layotgan,  u  idrok  etayotgan  yoki  amalga  oshirayotgan  ishga  turli 

shakldagi  hayajonlanish,  ta’sirlanish  ichki  munosabati  sezish  ta’sirlanish  turli  shakllari  – 

emotsiya, affekt, kayfiyat, stress holati, zavq ham va nihoyat sezgi tor ma’noda bu – shaxsning 

emotsional doirasini tashkil etadi. 

Asosiy  emotsional  holatini  psixologiyada  ijobiy  ajratish  qabul  qilingan  –  bu  qiziqish, 

quvonch,  hayajonlanish,  hayratlanish,  emotsional  holat  sifatida  ijobiy  yoki  salbiy  emotsional 

ta’sirlanish  belgisiga  ega  emas.  Salbiy  emotsional  holatga  esa  azoblanish,  g‘azab,  nafrat, 

jirkanish, qo‘rqinch, uyat hisoblanadi. 

Shaxsning  emotsional  holatini  ifodalovchi  barqaror  sezgidan  biri  muhabbat  xissi 

hisoblanadi.  Iroda  –  bu  insonning  o‘z  oldiga  qo‘ygan  maqsadiga  erishishdagi  qiyinchiliklarni 

bartaraf etishga qaratilgan o‘z faoliyati va hulqini tashkil etish va o‘zini boshqarishdir. Iroda – bu 

insonning  o‘zi  belgilab  olgan  maqsadi  bilan  belgilanadigan  shaxsning  faolligi  alohida  usuli, 

uning hulqini tashkil etish alohida turidir. 

Iroda  ikki  bir-biri  bilan  bog‘liq  vazifalarni  bajarishni  ta’minlaydi  -  rag‘batlantiruvchi, 

uyg‘otuvchi va  yo‘lga soluvchi, ularda o‘zini namoyon etadi. Uyg‘otuvchi vazifalari insonning 

faolligi  bilan  ta’minlanadi.  Irodaning  yo‘lga  soluvchi  vazifalari,  uyg‘otuvchi  vazifasi  bilan 

birgalikda  ishtirok  etib,  shaxsning  keraksiz,  noxush  harakatlarini  to‘xtatib  ushlab  qolishda 

namoyon bo‘ladi. 

Huquqbuzarlar  bilan  ishlash  usullari  turlicha  bo‘lishi  mumkin:  kitob  o‘qishga,  san’atga 

qiziqtirish, ijobiy yo‘nalishdagi norasmiy guruhga qo‘shish; kech qolish, dars qoldirish odatlarini 

yo‘qotish. YOsh huquqbuzar shaxsiga tarbiyaviy-profilaktik ta’sir ko‘rsatish metodlari, vosita va 

usullarini tanlash ko‘p holatlarga bog‘liq bo‘ladi. Ulardan bir qismini yuqorida ko‘rsatib o‘tdik. 

Individual  profilaktika  shaxsning  faolligini,  kerakli  chora-tadbirlarni  o‘tkazishga  istagi  yoki 

qarshiligini hisobga olishni talab etadi.