Andijon davlat universiteti ijtimoiy pedagogika

Deviatsiya tiplari 

Me’yordan og‘ish 

Jamiyatda  qabul  qilingan  qoida  va  xulq-atvor  me’yorlaridan  og‘ishgan  o‘smirlar  og‘ir 

tarbiyalilar  deb ataladi. 

Og‘ir tarbiyali o‘smir jamiyatda o‘rnatilgan qoida va me’yorlarga rioya qilmaydi. Bunday 

holat  ilmda  deviatsiya  deyiladi  (lotin  tilida  deviation  -  og‘ishlik).  Masalan,  fizikada  kompas 

magnit strelkasining og‘ishi, biologiyada organizm rivojlanishida og‘ishlik uchraydi. 

Deviyasiya (og‘ishlik) – bir tomondan uni o‘rab turgan inson va atrof-muhitga xos bo‘lgan 

o‘zgaruvchanlik  hodisasidir.  O‘zgaruvchanlik  ijtimoiy  muhitda  inson  xulq-atvori  bilan  bog‘liq. 

Ilgari aytib o‘tilgandek, xulq me’yordagidek yoki og‘ishgan bo‘lishi mumkin. 

Me’yoriy  xulq    O‘smirning  rivojlanishidagi  ehtiyojlari  va  imkoniyatlari,  uning 

ijtimoiylashuviga  to‘la  javob  beruvchi,  unga  adekvat

8

 monand  keluvchi  mikrosotsium  bilan 

uning o‘zaro faoliyatidir. 

Agar  bolaning  atrofidagi  muhit  o‘smirning  u  yoki  bu  xususiyatlari,  uning  xulq-atvoriga 

doimo  (yoki  deyarli  doim)  o‘z  vaqtida  va  adekvat  (monand)  bo‘lsa,  o‘smirda  xulq-atvor 

me’yoriy  bo‘ladi.  Bu  fikrdan  xulqi  og‘ishganlikning  tavsifi  ham  kelib  chiqadi,  biroq  bolaning 

mikrosotsium bilan o‘zaro faoliyati sifatida uning rivojlanishini buzuvchi va ijtimoilashuvida va 

yuzaga  keluvchi  xulqi,  jamiyatda  o‘rnatilgan  axloqiy  hamda  huquqiy  og‘ishganlik    ijtimoiy 

dezadaptatsiyaning    (bola  uchun  ijtimoiy  muhit  sharoitlariga  moslashishga  to‘siqlik  qiladigan 

hodisa) ko‘rinishlaridan biridir. 

Bolalik - o‘smirlik dezadaptatsiyada quyidagi patologiyalar o‘z tasdig‘ini topgan: Maktab 

yoshidagi  bolalar,  maktabga  bormaydilar,  Yetim-bolalar,  ijtimoiy  Yetimlar,  giyohvandlik  va 

zaharli  (toksinli)  vositalarni  qabul  qiluvchi  o‘smirlar;  jinsiy  ahloqsiz  o‘smirlar,  huquqbuzarlik 

faoliyatlariga berilgan o‘smirlar. 

Deviatsiyaning tarkibiga deviantlik, delinkvent va kriminal xulq-atvorlilar kiradi. 

Deviant  xulq-atvor-xulqiy  og‘ishganlikning  bir  turi  bo‘lib,  o‘smirning  yoshiga  muvofiq 

bo‘lmagan  ijtimoiy  xulq-atvor  me’yor  va  qoidalarining  buzilishi  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 

mikrosotsium munosabatlar (oilaviy, maktabdagi) va kichik jinsiy yosh ijtimoiy guruhlari uchun 

xarakterli  bo‘ladi.  YA’ni  xulq-atvorning  bu  tipini  intizomsizlik  deb  atash  mumkin.    Deviant 

xulq-atvor  ko‘rinishlariga    o‘smirning  namoyishkorlik,  agressvilik,  o‘ziga  erk  berish,  o‘qish  va 

mehnat  faoliyatidan    tizimli  og‘ishlik,  uydan  ketib  qolish,  daydilik,  ichkilikbozlikka  berilish, 

                                                           

8

 Адекват – (лотинчадан adacquatus – тенглашган)- тенг, монанд, тўла мувофиқ келувчи 

---

40 

 

alkogolizmga  berilish,  giyohvandlik  va  u  bilan  bog‘liq  assotsial  faoliyatlar,  jinsiy  xarakterdagi 

jamiyatga qarshi faoliyatlar, suitsid

9

. 

Delinkvent  xulq-atvori  –  deviantlikdan  farqli  ravishda  bolalar  va  o‘smirlarning  assotsial 

xulq-atvori bilan xarakterlanadi. Bu xulqiy harakatlarda huquqiy me’yorlarni bola buzib o‘tsada, 

biroq  huquqiy,  jinoiy  javobgarlikka  tortilmaydi.  Sababi  cheklangan  ijtimoiy  xavfli  yoki  bola 

jinoiy javobgarlikka tortilish yoshiga etmagan hisoblanadi.   

Delinkvent xulq-atvorda: asosan inson shaxsiga qarshi agressiv-zo‘ravonlik xulqi, haqorat, 

janjalkashlik, o‘t qo‘yish, sadistlik harakatlari ajralib turadi. 

Delinkvent    (lotin  tilidan  delinqveng-huquqbuzar)-xulqiy  og‘ishgan  sub’ekt,  o‘z 

harakatlarida jinoiy jazolanadigan faoliyatlarni amalga oshiradi. 

-  arazli  xulq-atvor,  o‘zida  mayda  o‘g‘rilik,  bosqinchilik,  talonchilik,  avtotransportni 

o‘g‘irlash va boshqalarni amalga oshirib, moddiy manfaat ko‘rinishning ilinjida mulkiy tajovuz 

qilishdan iborat. 

- Giyohvand moddalarni tarqatish va sotish. 

Kriminal (jinoiy) xulq-atvor (lotin tilidan, criminalis-jinoyatchilik) huquqbuzarlik harakati 

bo‘lib, jinoiy javobgarlik  yoshiga etguncha, jinoiy ish ochishda  asos bo‘lib xizmat qiluvchi va 

Jinoyat kodeksining belgilangan moddalari bilan asoslanadigan xulq-atvor