Pedagogikaliq instituti fizika-matematika fakulteti «informatikani woqitiw metodikasi» kafedrasi

1 

 

O‘ZBEKISTAN    RESPUBLIKASI 

XALIQ  BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI 

 

AJ’INIYAZ ATINDAG’I  NO’KIS  MA’MLEKETLIK  

PEDAGOGIKALIQ  INSTITUTI 

 

FIZIKA-MATEMATIKA FAKULTETI 

 

«INFORMATIKANI WOQITIW METODIKASI» KAFEDRASI 

 

4 kurs talabasi Xojalepesova Umidanin’  

“Kompyuter tarmaqları menen islesiw texnologiyaların u`yreniw 

metodikası” atamasindag’i 

 

         

PITKERIW QA’NIYGELIK JUMI’SI’ 

 

 

 

Kafedra  baslig’i:                                      f.-m.i.k.A.Tureniyazova 

 

Ilimiy basshi :                                               f.-m.i.k. M. Alaminov  

 

                                          No’kis 2016 

 

2 

 

 

Mazmuni 

Kirisiw……………………………………………………………………..3 

 

I- Bap.  Kompyuter tarmaqlari’ haqqinda mag’luwmatlar .......................... 

 

1-§. Kompyuter tarmaqlari’………………………………………….4 

 

2-§.Tarmaqlar topologiyasi………………………………………….6 

 

II-Bap. Kompyuter tarmaqlari menen islesiw     

texnologiyasi……………………………………………………………...23 

 

1-§. Kompyuter tarmaqlarinin’ texnikaliq ta’minleniwi. Tarmaq  

komponentalari.…………………………………………………….24 

 

 

2-§.Tаrmаqti fizikаliq ha’m lоgikаliq strukturаlаw………………...38 

 

 

Juwmaqlaw…………………………………………………………42 

 

Paydalanilg’an a’debiyatlar………………………………………...43 

 

 

 

 

 

3 

 

                                                           

Kirisiw 

Bilimlendiriw  sistemasin  ja’nede    effektiv  reformalaw,  woqiw  prossesin 

jetilistiriw,  sonin’day    Kаdrlаr  tаyyarlаw  milliy  dа’stu’rinin’  ekinshi  sipаt  basqishin 

jetilistiriw,  tа`limnin’  zаmanаgo’y  intеllеktuаl  dа’rejesin,  sipаtin  kеskin  asiriw 

mаqsetinde  2002-  jil  30-  mаydа  qаbil  qiling’аn  O’zbеkistan  Rеspublikаsi 

Prеzidеntinin’ 

“Kоmp`yutеrlestiwdi 

 

ja’nede 

rawajlаndiriw 

ha’m 

xabar-

kоmmunikаsiya  tеxnоlоgiyalаrin  engiziw    haqqindag’i”  pаrmani  og’ada  u’lken 

mazmuni menen  аjirаlip turаdi [1]. 

Barimizge mа`lim, ol da bolsa ha’zirgi ku’nde kompyuter tarmaqlarinin’  tu’rleri  

artip  barmaqta.  Sonday-aq    kompyuter  tarmaqlarinan  tez  ha’m    sipatli  paydalaniw  

bu’gingi  ku’nnin’  aktual    ma’selelerinen  biri  bo’lip  qalmaqta.  Sonin’  ushin  bul 

qa’niygelik  jumisin  temasi  kompyuter  tarmaqlari  menen  islesiw  texnologiyalarin 

u’yreniw metodikasi dep tan’lap alindi. 

     Коmpyutеr  tarmag’i  –  bul  apparat  ha’m  prоgrammali  payda  etiwshilerden  

ibarat  bolg’an  ha’mde    birgelikte  кеlisilgen  halda  isleytug’in  quramali  коmplеks 

esaplanadi.  Bul  pitkeriw  qa’niygelik  jumisinda  komp`yuter  tarmaqları  menen  islesiw 

texnologiyaların  u`yreniw  metodikası  ko’rip  shig’iladi.  Ol  kirisiw,  eki  bap,jumaqlaw 

ha’m paydalanilg’an a’debiyatlar diziminen turadi. 

Birinshi  bap  eki  paragrafdan  ibarat  bo’lip,  onda    kompyuter  tarmaqlari’ 

haqqinda  mag’luwmatlar  beriledi.  Birinshi  paragrafda  kompyuter  tarmaqlari’nin’ 

lokal,  regional,  global  tu’rleri  haqqinda  so’z  juritiledi.  Global  kompyuter  tarmag’i-

internetke jalg’aniw usillari ko’rip shig’iladi. 

 Ekinshi  bap  kompyuter  tarmaqlari  menen  islesiw  texnologiyasin  u’yreniw 

metodikasina bag’ishlang’an. Ol eki paragraftan ibarat. 

Birinshi  paragrafta    tarmaq    kabellerinin’      tu’rleri    ham    onin’  tipleri  ko’rip 

shig’iladi. 

Ekinshi  paragrafta  tаrmаqti  fizikаliq  ha’m  lоgikаliq  strukturаlаw  mashqalalari 

ko’rip shig’iladi.Juwmaqlaw bo’liminde orinlang’an  jumislar  haqqinda so’z  juritiledi. 

Pitkeriw  qanigelik  jumisi  jumista  paydalanilg’an  adebiyatlar  dizimi  menen 

juwmaqlanadi. 

4 

 

 

                      I-Bap. Kompyuter tarmaqlari’ haqqinda mag’liwmatlar.  

1-§. Kompyuter tarmaqlari’. 

Kompyuterlerdin’ o’z-ara tu’rli mag’li’wmatlar, programmalar almasi’w 

maqsetinde biriktiriliwi kompyuter tarmaqlari’ delinedi. Kompyuterler ushi’n sonday 

tu’rde (tarmaqqa biriktirilgen halda) paydalani’w ju’da ko’p abzalli’qlarg’a iye. 

Ma’selen, kompyuter tarmag’i’’na jalg’ang’an bir printerdi ha’mme 

paydalani’wshi’lar birgelikte qollani’wi’, qandayda bir sho’lkem ta’rizinde esapti’ tez 

tayarlaw ushi’n oni’ bo’limlerge bo’lip, ha’r bir bo’legin ayri’qsha tarmaq 

kompyuterinde tayarlaw mu’mkin. Fayllar, kataloglar, printer disklar tarmaqta 

birgelikte paydalani’wi’ mu’mkin. Bul bolsa o’z na’wbetinde tejewlerge ali’p keledi. 

Soni’n’ ushi’n da kompyuterler tarmaqlarg’a biriktiriledi. Kompyuterlerdin’ 

fizikali’qali’q ta’repten birlestiriliwi (si’mlar ya’ki basqa jollar menen) tarmaq 

o’zinen-o’zi isleyberedi degeni emes. Tarmaqtag’i’ kompyuter tarmaq operatsion 

sistemasi’ basqari’wi’nda isleydi.  

Ha’zirgi ku’nde qa’niygeler, ka’rxanalar ya’ki birlespelerdin’ iskerligi ko’p 

ta’repten olardi’n’ qanday da’rejede za’ru’rli mag’li’wmat ha’m informatsiyalar menen 

toli’q ta’miynlengenligine, ha’mde usi’ mag’li’wmatlardan qay da’rejede o’nimli 

paydalana ali’p ati’rg’anli’qlari’na baylani’sli’ boli’p qalmaqta.  

 

Bazi’da mag’li’wmatlar toplami’ sonshelli da’rejede ko’beyip ketedi, olardi’ 

qayta islew ha’m analiz qi’li’w arnawli’ texnikali’q sistemalar ja’demisiz a’melge 

asi’ri’p bolmay qaladi’. Bunnan ti’sqari’, ku’ndelik turmi’si’mi’zda qabi’l qi’li’w ha’m 

qayta islew za’ru’r bolg’an informatsiyalar ko’lemi ju’da arti’p ati’rg’anli’g’i' sebepli, 

bazi’da olardi’ qabi’l qi’li’wg’a da u’lgerilmeydi.  

 

Đ

nsan ta’repinen toplani’p ati’rg’an bilimler ko’lemi ju’da joqari’ pa’t penen 

arti’p barmaqta. Mi’sali’ XVIII a’sirlerde bilimler ko’lemi ha’r 10 ji’lda, 1970 ji’lda 5 

ji’lda, ha’zirge kelip bolsa 2 ji’lda eki ma’rtege asi’p barmaqta.  

5 

 

 

Ha’zirgi    ku’nde  informatsiyalardi’  qollani’wda  ko’pg’ana  paydalani’wshi’lar 

ushi’n  jalg’i’z  informatsiya  makani’n  ta’riyplewshi  tarmaqlardi’  sho’lkemlestiriw 

ju’da u’lken a’hmiyetke iye. Buni’ pu’tkil du’nya kompyuter tarmag’i’ esaplani’wshi’ 

Internet tarmag’i’ mi’sali’nda ani’q ko’riw mu’mkin.  

 

Informatsiyalardi’ qayta islew tarmaqlang’an sistemasi’ informatsiyalardi’ qayta 

islew  jeke  ra’wishte  ayri’qsha  -  ayri’qsha,  biraq  o’z  ara  informatsion  baylani’s 

kanallari’’ menen baylani’sli’ bolg’an kompyuterlerde a’melge asi’ri’ladi’.  

 

 Jaylasi’wi’na qarap kompyuter tarmaqlari’n u’sh tiykarg’i’ bo’limge ajrati’w 

mu’mkin: 

•

 

lokal tarmaqlar ( LAN -Lokal Area Network ) 

•

 

aymaqli’q tarmaqlar ( MAN -Metropolitan Area Network ) 

•

 

global tarmaqlar ( WAN -Wide Area Network ).  

 

Lokal kompyuter tarmag’i’ kompyuterler bir xana (kompyuter xanasi’), imarat, 

sho’lkem ya’ki bir qansha filiallardan ibarat bolg’an sho’lkem shen’berinde kompyuter 

tarmaqlari’ sho’lkemlestiriw mu’mkinliginde boli’p tabi’ladi’. A’dette bunday 

tarmaqlardi’n’ shen’beri 2-2,5 km menen sheklenedi.  

 

Regionalli’q  kompyuter  tarmag’i’  bir-birinen  bir  qansha  uzaq  arali’qta 

jaylasqan kompyuterlerdi ha’m lokal kompyuter tarmaqlari’n o’z ara baylani’sti’radi’. 

Ol  u’lken  qala,  ekonomikali’q  aymaq  ha’m  ayri’qsha  ma’mleket  shen’berindegi 

abonentlerdi  o’z  ishine  ali’wi’  mu’mkin.  A’dette,  regionalli’q  esaplaw  tarmag’i’ 

abonentleri ortasi’nda arali’q onlap, ju’zlep kilometrdi qurawi’ mu’mkin.    

Global  kompyuter  tarmaqlari’  tu’rli  ma’mleketler  ya’ki  materiklerde  jaylasqan 

abonentlerdi baylani’sti’radi’.  Bul tarmaq abonentleri ortasi’ndag’i’  baylani’s  telefon, 

radio baylani’s ha’m kosmos baylani’s sistemasi’ negizinde a’melge asi’ri’ladi’.  

 

Global,  regionalli’q  ha’m  lokal  kompyuter  tarmaqlari’ni’n’  baylani’si’wi  ko’p 

tarmaqli’  ierarxiyani’  qurap,  uli’wma  du’nya  boyi’nsha  informatsiya  resurslari’n 

baylani’sti’ri’w  ha’m  olardan  kollektiv  ra’wishte  paydalani’w  imkaniyatlari’n 

jarastadi’.     

                               

6 

 

 

2-§.Tarmaqlar topologiyasi 

 

Lokal  tarmaq  topologiyasi  (  duziliwi) degende tarmaq  kompyuterlerin  bir-birine 

qarag’anda  fizik  jaylastiriw  ha’m  olardi  baylanis  kabelleri  menen  jalg’awi  tusiniledi. 

Aytip otiw kerek, topologiya tusinigi en’ aldin lokal tarmaqlarg’a tiyisli  bo'lip, olarda 

baylanislar  duzilisin  an’sat  ko'riw  mumkin.  Global  tarmaqlarda  baylanislar  duzilisi 

paydalaniwshilardan  adette  bekitilgen  ha’m  onshelli  zarur  emes,    ha’r  bir  baylanis 

seansi jeke o'zinin’ jo'li menen orinlaniwi mumkin. 

A’sbab  –  u’skenelerge,  isletiletug’in  kabel  tu’rine,  mu’mkin  bolg’an  ha’m  en’ 

qolay almasiwdi basqaratug’in usullarina, islew isenimliligine, tarmaqlardi ken’eytiriw 

imkaniyatlarina  topologiya  talablarin  belgileydi.  Tarmaqdan  paydalaniwshig’a 

topologiyani  tan’law  tez  -  tez  bo'lmasa  da,  tiykarg’i  topologiyalardin’  qasiyetleri, 

olardin’ ustunlikleri ha’m kemshiliklerin biliwi kerek. 

Tarmaqtin’  3 tiykarg’i  topologiyalari bar: 

•  shina  (bus),  bunda  ha’mme  kompyuterler  bir  baylanis  liniyasina  parallel 

jalg’anadi  ha’m  ha’r  bir  kompyuterden  informatsiya  bir  waqitda  ha’mma  qalg’an 

kompyuterlerge jiberiledi (1-suwret); 

 

1.1-su`wret 

•  juldiz  (star),  bunda  bir  orayliq  kompyuterge  shetde  qalg’an  kompyuterler 

jalg’anadi, sol menen  birge ha’r biri ozinin’ bolek baylanis liniyalarinan paydalanadi 

(1.2-suwret); 

7 

 

 

•  qalqa  (ring),  bunda  ha’r  bir  kompyuter  informatsiyani  ha’r  dayim  tek  bir 

shinjirda  kiyatirg’an  kompyuterge  jiberedi,  informatsiyani  bolsa  tek  shinjirdag’i 

aldinda kiyatirg’an kompyuterden aladi ha’m bul shinjir "qalqa" bo'lip birlesken. 

1.3-su`wret 

A’meliyatda  ko'binshe  bazali  topologiyalardin’  kombinatsiyasi  ha’m  isletiledi, 

biraq ko'p tarmaqlar tek g’ana sol ushewine molsherlengen. 

Joqarida  sanap  o'tilgen  tarmaqli  topologiyalardi  ko'rip  shig’amiz.  "Shina" 

topologiyasi  (yamasa,  jane  bir  ati  "uliwma  Shina")  o'zinin’  duzilisi  bo'yinsha 

kompyuterlerdin’  tarmaqli  a’sbap  –  u’skenelerinin’  bir  tu’rliligi,  sonin’  menen 

ha’mme  abonentlerdin’  ten’  huqiqlig’i  menen  parq  qiladi.  Bunday  jalg’aniwda 

kompyuterler  informatsiyani  tek  g’ana    na’wbet  boyinsha  jiberiwi  mu’mkin,  sebebi 

1.2-su`wret 

 

8 

 

baylanis  liniyasi  bir  dana  boladi.  Keri  jag’dayda    ustpe  ust  (konflikta,  kollizi)  tusiwi 

natiyjesinde jiberiletug’in informatsiya buziladi. 

Sonin’  menen,  shinada  yarim  dupleksli  (Half  duplex)  almasiw  rejimi  amelge 

asadi  (eki  tarepleme,  biraq  bir  waqitda  emes,  izbe-izlikde)  "Shina"  topologiyasinda 

ha’mme informatsiyani jiberetug’in orayliq abonent joq  bul bolsa onin’ isenimliligin 

asiradi ( ha’r qaysi oraydin’ islewi buzilg’anda usi oray menen basqarilatug’in ha’mme 

sistema  iskerligin  toqtatadi.)  Shinag’a  jan’a  abonentlerdin’  qosiliwi  tarmaq  islep 

turg’an  waqitda  ha’m  boliwi  mu’mkin.  Ko'p  jag’daylarda,  shinadan  paydalanip 

atirg’anda  basqa  topologiyalarg’a  qarag’anda  jalg’anatug’in  kabeldi  en’  az  mug’dari 

talap qilinadi. Tuwri soni esapqa aliw kerek, ha’r bir kompyuterge (eki shettegilerden 

tisqari)  eki  kabel  keledi,  usi  bolsa    ha’r  dayim  qolay  bolavermeydi.  Usi  jag’daylarda 

bo'lajaq kelispewshiliklerdi sheshiw ha’r bir abonenttin’ tarmaqli a’sbap-u’skenelerge 

jukleniwi  sebepli    "shina"  topologiyasinda  tarmaqli  adapter  apparaturasi  quramaliraq 

bo'ladi,  basqa  topologiyalarg’a  qarag’anda.  Biraq,  "Shina"  topologiyali  tarmoqlardi 

ken’  tarqalg’ani  sebepli  (Ethernet,  Arcnet)  tarmaqli  asbap  -  uskenelerdi baxasi  onsha 

joqari  emes.  Ayrim  kompyuterlerdin’  isten  shig’ip  qaliwi  shinag’a  ziyan  qilmaydi, 

sebebi  tarmaqtag’i  ha’mme  qalg’an  kompyuterler  almasiwdi  normal  dawam  etiwi 

mumkin.  Ko'riniwi  mumkin,  kabeldin’  uzulgenligi  de    shinag’a  qiyin  emes,  sebebi 

bunda  sim  boladi.  Biraq,  uzin  baylanistag’i  liniyalarda  elektr  signallardin’  tarqaliw 

qasiyetlerine  ko're,  shinalardi  aqirg’i  ushlarida  arnawli  kelistiretug’in  qurilmalar  - 

terminatorlardi jalg’awdi ko'zde tutiw kerek. 

Olar  jalg’anbasa  liniyanin’  artinan  signal  ziyanlanadi  ha’m  buziladi,  tarmaq 

boyinsha  baylanis  bolmastan  qaladi.  Sonin’  ushin  kabel  u’zilgende  yamasa 

ziyanlang’anda  (ma’selen,  tishqanlar  ta’repinnen)  baylanis  liniyasin  maslig’i  buziladi 

ha’m  o'z-ara  jalg’anip  qalg’an  sol  kompyuterler  ha’m  o'rtasindag’i  almasiw  toqtaydi. 

Anig’iraq  maslastiriw  haqqinda  kitaptin’  arnawli  bo'liminde  aytip  o’tiledi.  Shina 

kabelinin’  ha’r    qanday  tochkasi  qisqa  tutastiriw  ja’rdeminde  tarmaqtin’  ha’mmesin 

jumistan shig’aradi. 

 

9 

 

Shinadag’i  a’sbap  –  u’skenelerdi  ha’r  qanday  jumistan  shig’iwin  lokalizatsiya 

qiliw  ju’da  qiyin,  sebebi  ha’mme  adapterler  parallel  jalg’ang’an  ha’m  qaysi  biri 

jumistan shiqqanlig’in biliw onsha  an’sat emes. 

"Shina"  topologiyali  tarmaqtin’  baylanis  liniyalari  boyinsha  o'tetug’in  informatsiyali 

signallar kushsizlenedi ha’m hesh tiklenbeydi, bul bolsa baylanis liniyalarinin’ jiyindi 

uzinlig’ina  qatti  shekleniwler  qo'yadi,  bunnan  tisqari  ha’r  bir  abonent  tarmaqtan 

uzatiwshi abonenttin’ aralig’ina baylang’an ha’r turli darejeli signallar aliwi mumkin. 

Tarmaqli  a’sbap  –  u’skenelerdin’  qabil  etiwshi  uzellerine  qosimsha  talablar  qoyadi. 

"Shina" topologiyali tarmaq  uzunlig’in  uzaytiw  ushin ko'binshe  bir neshe segmentler 

isletiledi (olardin’ ha’r birewi shina dep ataladi). Arnawli signal tiklegishleri repiterler 

yamasa qaytarg’ishlari (1.3-suwret) jardeminde bir biri menen jalg’anadi. 

      Biraq  bunday  tarmaq  uzinlig’in  uzaytiw  sheksiz  bo'la  almaydi,  sebebi  baylanis 

liniyalari  boyinsha  signallardin’  tarqaliwin  aqirg’i  tezligi  menen  baylanisli 

shekleniwleri  ha’m  bar.  "Juldiz"  darxal  ajiralip    turatug’in  orayli  topologiya,  bug’an 

ha’mme  qalg’an  abonentler  jalg’ang’an.  Barliq  informatsiyalar  almasiwi  tek  orayliq 

kompyuter  arqali  orinlanadi,  og’an    ju’da  u’lken  jukleniw  jatadi,  sonin’  ushin 

tarmaqtan tisqari basqa hesh narse menen ol shug'illana almaydi. Orayliq abonenttin’ 

tarmaqli  a’sbap  –  u’skeneleri  a’tirapindag’i  abonentlerdin’  a’sbap  –  u’skenelerine 

qarag’anda  ju’da  quramali  boliwi  kerek.  Abonentlerdin’  bir  tu’rde  huqiqqa  iyeligi 

haqqinda bunda aytip bo'lmaydi. 

A’dette,  sol  orayliq  kompyuter  en’  ku’shli  boladi  ha’m    tek  sog’an  almasiwdi 

basqariw ha’mme funksiyalari tapsiriladi. "Juldiz" topologiyali tarmaqda hesh qanday 

mashqalalar  boliwi  mumkin  emes,  sebebi  basqariw  to'liq  oraylasqan.  Eger 

kompyuterlerdi  jumistan  shig’iwina  juldizdi  bekkemlew  haqqinda  ga’p  ketse,  bunda 

a’traptag’i  kompyuterdi  jumistan  shig’iwi  tarmaqtin’  qalg’an  boleklerinin’  islewine 

hesh  qanday  ta'sir  ko'rsetpeydi,  biraq  orayliq  kompyuterdi  ha’r  qanday  jumistan 

shig’iwi  tarmaqti  putinley  jumistan  shig’aradi.  Sonin’  ushin  orayliq  kompyuterdin 

ha’m    onin’  tarmaqli  apparturalarin  isenimliligin    asiriw  ushin  arnawli  sharalar 

10 

 

ko’riliwi kerek. Ha’r qanday kabeldin’ u’ziliwi yamasa ondag’i qisqa tutasiw "juldiz" 

topologiyasinda tek bir kompyuter menen almasiw buziladi, basqa kompyuterler bolsa 

normal jag’dayda jumisin dawam ettiriwi mu’mkin. Shinag’a qarag’anda juldizda ha’r 

bir  baylanis  liniyasinda  tek  g’ana  eki  abonent  turadi:  orayliq  ha’m  a’tiraptag’ilardan 

birewi.  Ko'binshe  olardin’  jalg’aniwi  ushin  tarmaq  liniyasinin’  ekewi  isletiledi, 

olardin’ ha’r biri informatsiyani tek bir jo’neliste uzatadi. Sonday qilip, ha’r bir tarmaq 

liniyasinda birewi qabil qiliwshi (pryomnik) ha’m birewi uzatiwshi (peredatchik) bar. 

Shina  menen  salistirg’anda  bunin’  ha’mmesi  tarmaqli  a’sbap  –  u’skenelerin  sezilerli 

a’piwaylastiriladi ha’m qosimsha sirtqi terminatorlardi qollawdan azad qiladi. "Shina" 

g’a  qarag’anda  tarmaq  liniyalarda  signallar  o’shiw  ma’selesi  "julduzda"  a’piwayi 

tu’rde sheshiledi, sonin’ ushin ha’r bir priyomnik ha’r dayim bir darejeli signal qabil 

qiladi.  "Julduz  "  topologiyasin  za’ru’rli  kemshiligi  abonentler  sani  qatti  sheklengen.    

A’detde orayliq abonent 8-16 dan aspag’an a’tiraptag’i abonentlarge xizmet ko'rsetedi. 

Eger  bul  shegarada  jana  abonentlardi  tarmaqqa  jalg’aw  ju’da’  apiwayi  bolsa, 

biraq bunnan asip ketgende uliwma mu’mkin emes. Duris, geyde julduzda qosip bariw 

imkaniyati ko'zde tutilg’an, yag'niy a’tirapdag’i abonentlerden birewi ornina jan’a bir 

orayliq  abonentti  jalg’aw  .  Julduz  aktiv,  ati  menen  ju’ritiledi,  yaki  haqiyqiy  julduz. 

Passiv  juldiz  degen  topologiya  da  bar,  ol  tek  g’ana  sirtqi  ko'rinisinen  julduzg’a  

uxsaydi (1.4-su’wret). 

 

 

11 

 

Tarmaq  orayliqta  usi  topologiyali  kompyuter  emes,  ba’lki  konsentrator,  yamasa 

xab  (HUB),  repiterge  usap  sol  funksiyani  orinlaytug’in  jaylastiriladi.  Ol  kiyatirg’an 

signallardi  tikleydi  ha’m  olardi  basqa  baylanis  liniyalarina  uzatadi.  Kabellerdi 

jaylastiriw  haqiqiy  yamasa  aktiv  juldizg’a  usasa  ha’m,  haqiqatdan  biz  shinali 

topologiyasina  usap  jumis  jurgizemiz,  sebebi  ha’r  qaysi  kompyuterden  informatsiya 

bir  waqitda  basqa  qalg’anlarg’a  uzatiladi,  orayliq  abonent  bolsa    bo'lmaydi.    Passiv 

juldiz apiwayi shinag’a qarag’anda qimbatraq  bo'ladi, sebebi bunda jan’a kansentrator 

ha’m  kerek  bo'ladi.  Biraq  ol  julduzdin’  abzalliqlari  menen  baylanisli  bir  qatar 

qosimsha imkaniyatlarin usinadi. Sonin’ ushin aqirg’I waqitda passiv juldiz haqiyqiy 

shinani  kobirek  sig’ip  shig’arip  atir,  sebebi  ol  kem    perspektivali  topologiya 

esaplanadi.  Aktiv  ha’m  passiv  juldiz  o'rtasinda  topologiyanin’  araliq  turin  ha’m 

ajratiw  mumkin.  Bul  jag’dayda    konsentratorg’a  tusetug’in  signallardi  tek  g’ana  ret- 

ranslyatsiya  qilmasdan,  ozi  qatnaspasa  da  ha’m,  almasiw  basqariwdi  orinlay  aladi. 

Juldizdin’  (ha’m  aktiv    ha’m  passiv)  ulken  ustunligi  sonda,  ha’mma  jalg’anatug’in 

tochkalar  bir  jerde  jiynalg’an.  Bul  tarmaq  jumisin  an’sat  baqlawg’a,  oraydan  ol 

yamasa  bul  abonentlerdi  apiwayi  oshiriw  joli  menen  islemiy  turg’an  lokalizatsiya 

qiliw  (maselen,  shina  jag’dayda  orinlay  almaydi),  sonin’  menen  tarmaq  ushin    zarur 

bo'lg’an jalg’aniw tochkalarg’a jat  shaxslar kiriwin sheklep qoyiw. Juldiz jag’dayinda 

ha’r  bir  atraptag’i  abonentke  bir  kabel  keliwi  ha’m  mumkin  (onda  uzatiw  eki 

tarepleme  ketadi),  ha’m  ekewi  ha’m  (Olardin’  ha’r  biri-bir  tarepke  uzatadi),  bunin’ 

ustine ikkinshi jag’day kobirek ushraydi. 

"Juldiz"  tu’rindegi  barliq  topologiyalardin’  uliwma  kemshiligin  basqa 

topologiyalarg’a  qarag’anda  ju’da  ulken  kabel  sariplaniwidir.  Maselen,  Eger 

kompyuterler  bir  siziqda  jaylassa,  "juldiz"  topologiyasi  tanlang’anda  "Shina" 

topologiyasina qarag’anda bir neshe marte ko'p kabel talap qilinadi. Bul ha’mma putin 

tarmaqtin’ baxasina sezilerli ta'sir ko'rsetiwi mumkin. "Qalqa" - bul topologiya, bunda 

ha’r bir kompyuter  ekewi basqalari menen baylanis liniyalari menen jalg’ang’an. Tek 

g’ana  ol  birewinnen  informatsiya  aladi,  ekinshisine  tek  g’ana  -  uzatadi.  Ha’r  bir 

baylanis liniyasinda, juldiz jag’dayina usap, tek bir  (peredatchik) uzatiwshi ha’m bir 

12 

 

(priyomnik)  qabil  qiliwshi  isleydi.  Bul  sirtqi  terminallardi  qollawdan  erkin  boladi. 

Qalqani  zarur  qasiyeti  sonda,  ha’r  bir  kompyuter  og’an  keletug’in  signaldi  tikleydi, 

yag’niy  repiter  rolinin  oynaydi,  sonin’  ushin  qalqanin’  ha’mme  jerinde  signaldin’ 

so'niwi hesh qanday ahemiyeti joq, tek zarurligi sonda Qalqanin’ qon’si kompyuterler 

arasindag’i so'niwi dir. Bul jag’day aniq ajiratilg’an orayi joq, ha’mme kompyuterler 

bir  tur  boliwi  mumkin.  Biraq,  ko'binshe  qalqada  arnawli  abonent  ajratiladi,  ol 

almasiwdi basqaradi yamasa baqlaydi. Bunday basqaratug’in abonentti barlig’i tarmaq 

isenimliligin  pseytiredi,  sebebi  onin’  ishinnen  shig’iwi  tez  ha’mme  almasiwin  

islemiytin  qilip qoyadi. 

Isenim  menen  aytqanda,  qalqadag’i  kompyuterler  toliq  ten’  huqiqli  emes 

(maselen,  shinali  topologiyag’a  qarag’anda).  Olardin’  birewleri  kompyuterden,  sol 

waqitta uzatiwdi alip baratirg’an, albette informatsiyani aladi, aldinraq, basqalar bolsa 

keyinrek.  Topologiyani  tap  sonday  qasiyetlerge  qarag’anda,  "qalqag’a"  arnawli 

esaplang’an tarmaqtag’I almasiwdi basqariw usillardi keyingi uzatiw huqiqi (yamasa, 

jane  aytiliwinsha,  tarmaqti  qorshap  aliw)  keyingi  qalqadag’i  kompyuterge  izbe-iz  

o'tedi. 

Jan’a  abonentlerdi "Qalqag’a" jalg’aw uliwma ziyansiz, biraq jalg’aw waqtinda 

barliq  tarmaqtijumis  islewin  toqtatiw  talap  etiledi.  "Shina"  topologiyali  jag’dayg’a 

usap  qalqadag’i en’ kop abonentler sani bir qansha boliwi mumkin (min’g’ashe h’am 

onna  ko'birek).  Qalqali  tapalogiya  ashiq  ju’kleniwlerge  en’  bekkem,  ol  uzatilatug’un 

tarmaq  boyinsha  mag’liwmatlardi  en’  u’lken  ag’imlari  menen  isenimli  islewdi 

ta'minleydi,  sebebi  onda  ja’njeller  joq  (shinag’a  qarag’anda),  sonin’  menen  birge  

orayliq abanent joq (julduzg’a qarag’anda). 

Qalqadag’i  signal  tarmaqdag’i  ha’mme  kompyuterlerden  o'tkenligi  sebepli,  lokal 

olardan  birewin  isten  shig’iwi  (ya’ki  onin’  tarmaq-tag’i  a’sbap-u’skenelerin)    bir 

pu’tin  tarmaqti isten shig’aradi. 

Maydani sog’an uqsap qalqadag’i ha’r qaysi kabellerdin’ u’zilip qaliwi yamasa qisqa 

u’zilis pu’tkil tarmaqti isten shig’aradi. 

13 

 

Kabeldin’  buziliwlarina  qalqa  ko'birek  ziyanlanatug’un  boladi,  sonin’  ushin  bul 

texnalogiyada  eki  (ya’ki  ko'birek)  parallel  baylanis  liniyalari  qoyip  boriwdi  ko'zde 

tutiladi. Sonda olardin’ birewi zapasta turadi. 

Sol menen bir waqitta qalqani u’lken u’stinligi sonda, ha’r bir abanent ta’repinen 

signallardi  retranslyatsiya  qiliw  pu’tku’l  tarmaq  o'lshemlerin  sezilerli  ko'beyttiriwge 

ja’rdem beredi (bazda bir neshe on kilometrge deyin ). Qalqa bul ta’repinen basqa ha’r 

bir texnalogiyalardan ko'birek (sezilerli) u’stu’nlik qiladi. 

Qalqani  kemshiliklerinen  (juldizg’a  ten’leskeninde)  soni  esaplaw  kerek, 

tarmaqdag’i ha’r bir kompyuterge ekewi kabel alip keliniwi kerek. 

 "Qalqa"  topologiyasi  informatsiyani  qarama-qarsi  jonelislerge  uzatiliwi  eki 

qalqali  baylanis  liniyalari  tiykarinda  islenedi.  Maseleni  bunday  isleniwi  -

informatsiyani  uzatiw  tezligin  (ideal  jag’dayda  eki  marte)  asiriliwi.  Kabeldi  birewi 

buzilg’anda  tarmaq  basqa  kabel  menen  islewi  mumkin  (tuwri,  sheklengen  tezlik 

kemiyedi). Joqarida ko'rilgen ush tiykarg’i, bazaliq topologiyalardan tisqari, qo'simsha 

jane  "terek"  (tree)  tarmaqli  topologiya  isletiledi,  ol  bir  neshe  juldizlar 

kombinatsiyasinan  ibarat.  Juldizg’a  usas  terek  aktiv,  yamasa  haqiqiy,  passiv  bo'liwi 

mumkin.  Aktiv  terekke  bir  neshe  baylanis  liniyalari  birlestirilgen    oraylarda  orayliq 

kompyuterler jaylasqan. Passilinde bolsa  konsentratorlar (Xablar). 

Kombinatsiyali  topologiyalar  ha’m  biraz  ko'p  isletiledi,  olar  arasinda  en’  kop 

tarqalg’an juldiz - shinali ha’m juldiz-qalqalilari. 

 

 6-suwret 

14 

 

 

 1.9-suwret 

Juldiz-shinali 

topologiyada 

(star-bus) 

shina 

ha’m 

passiv 

juldizlar 

kombinatsiyasi  isletiledi.  Bunda  konsentratorg’a  bolek  kompyuterler  ha’m    putin 

shinali segmentler ha’m jalg’anadi. 

Tarmaqtag’i  barliq  kompyuterler  kiritilgen  fizik  topologiya  amelge  asiriladi.  Bul 

topologiyada  bir  neshe  konsentratorlar  ha’m  isletiliwi  mumkin,  olar  bir  birewine 

jalg’anip magistrali, tayanshli dep atalg’an  shinani quraydi. Konsentratorlardin’ ha’r 

birine  bolek  kompyuterli  yamasa  shinali  segmentler  jalg’anadi.  Sonday  qilip, 

paydalaniwshi  o'zine  qolay  qilip  shinali  ha’m  juldizli  topologiyalardi  abzaliqlarin 

kombinatsiya  qiliw  imkaniyatlarinan  paydalaniladi,  sonin’  menen  tarmaqqa 

jalg’ang’an  kompyuterler  sanin an’sat ozgertiredi. 

Juldiz-qalqali  topologiya  jag’dayinda  kompyuterlerdin’  o'zi  birlespiydi,  balkim 

arnawli  konsentratorlar,  olarg’a  o'z  na’wbetinde,  juldiz  korinisli  ekewli  baylanis 

liniyalari  jardeminde  kompyuterler  jalg’anadi.  Haqiyqatinda,  tarmaqtin’  hemme 

kompyuterleri  berk  qalqag’a  jalg’anadi,  sebebi  konsentratorlar  ishindegi  barliq 

baylanis liniyalari berk konturdi sholkemlestiredi. Bul topologiya juldizli ha’m qalqali 

topologiyanin’ ustinligin kombinatsiyalawg’a imkan jaratadi. Maselen, konsentratorlar 

barliq  jalg’anatug’in    yochkalardi  bir  jerge  jiynawg’a  imkan  jaratadi.  Tarmaq 

topologiyasi  kompyuterlerdi  tek  fizikaliq  ornalasiwlari    tariyplenbesten,  biraq  onnan 

zarurligi, olar arasindag’i baylanislar harakteri, tarmaq bo'yinsha signallardin’ tarqaliw 

qasiyetleri  an’latadi.  Tap  sonday  baylanislar  harakteri  tarmaqtin’  buziliwina 

bekkemlew  darejesin  belgileydi,  tarmaqdag’i  apparatlardin  kerekli  quramalilig’in 

15 

 

almasiwin basqariw usilin en’ tuwri keletug’in, uzatiw ortalig’inin’ mumkin turlerinin’ 

(baylanis  kanallari),  tarmaqtin’  mumkin  bo'latug’in  o'lshemleri  (baylanis  liniyalar 

uzinlig’i  ha’m  abonentler  sani),  elektr  muwapiqlastiriwdin’  kerekligin    h.t..b  tarmaq 

menen  birlesken  kompyuterlerdi  fizik  ornalasiw  topologiyani  tan’lawda,  uliwma 

alg’anda, ta'siri kem ha’r qaysi kompyuterlerdi, olar qanday jaylasqanina qaramastan, 

ha’r  qanday  aldinnan  tan’lang’an topologiya  jardeminde ha’r  dayim  jalg’aw  mumkin 

(8-suwret). 

 

 

 

 

 

1.10-su`wret 

Eger  jalg’anatug’in  kompyuterlerdi  aylanba  konturi  boyinsha  jaylasqan  bolsa, 

olar juldiz yamasa shina bolip jen’il jalg’aniwi  mu’mkin. Eger kompyuterler qanday 

da  oray    atirapinda  jaylansa    ,  olar  bir-biri  menen  shinali  yamasa  qalqali  bolip 

jalg’aniwi mu’mkin. Kompterler bir siziq boyinsha jaylasqan bolsa, olar juldiz yamasa 

qalqa  bolip  jalg’aniwi  mu’mkin.  Basqa  ga’p,  bunin’  ushin  kabeldin’  kerekli  jiyindisi 

uzinlig’i  qansha  boliwinda.  A’debiyatda tarmaq  topologiyalari  tuwrisinda  ga’p ketse, 

tarmaq  arxitekturasinin’  ha’r  turli  darejelerine  tiyisli  tort    ha’r  turli  tusinikler  oylaw 

mu’mkin.  Fizikaliq  topologiya  (yag’niy  kompyuterlerdin’  ornalasiw    sxemasi  ha’m 

16 

 

kabellerdi  jatqariliwi).  Bul  ma’niste,  maselen,  passiv  juldiz  aktiv  juldizdan  hesh 

qanday parq qilmaydi, sol siyaqli oni  ko'binsha apiwayi "juldiz" deb ataladi. 

•

 

logika  topologiyasi  (yag’niy,  baylanislar  duziliwi,  signallardi  tarmaq 

boyinsha tarqaliw harakteri). Bul en’ tuwri topologiyani aniqlaw boliwi kerek. 

•

 

Almasiwdi  basqariw  topologiyasi  (yag’niy,  ha’r  bir  kompyuterler 

arasindag’i tarmaqti qorshap aliw huqiqin uzatiw prinsip iva izbe-izligi). 

•

 

informatsiyaliq topologiya (yag’niy, tarmaqta uzilip qalg’an informatsiya 

ag’iminin’ jonelisi). 

Maselen,  fizikaliq  ha’m  logikaliq  topologiya  menen    "shina"  basqariw  usili 

sipatinda tarmaqti qorshap aliw huqiqi uzatiw estafetasi (yag’niy, bul   ma'niste qalqa 

boliwi) ha’m bir waqitta bir ajratilg’an kompyuter arqali barliq informatsiyani uzatiw 

(Bul  ma'nide  juldiz  boliw).  Logikaliq  "shina"  topologiyali  tarmaq  "juldiz"  passiv 

fizikli topologiyasina iye yamasa  "terek" (passiv) boliwi mu’mkin. 

Ha’r  qaysi  fizik  topologiyali,  logikaliq  topologiya,  almasiw  basqaratug’in 

topologiya  tarmaq  informatsiyaliq  topologiya  ma'nisinde  juldiz  dep  esaplansa  boladi, 

eger ol jalg’iz server ha’m bir neshe kliyentler tiykarinda qurilg’an boli,  tek g’ana usi 

server menen baylanista bolsa, bul jag’dayda  barliq  pikirlerdin’ oraydin’  nasazlig’i 

tarmaqtin’ buziliwina bekkemligi pa’s boliwina tuwri keledi. (yag’niy serverdin’). 

Kabel  bolmag’an  sistemalarda  jag’day  basqasha.  Olardin’  tiykarg’i  ustinligi 

sonda, hesh qanday simlardi o'tkiziw  kerek bolmaydi (diywallarda tesikler qiliw kerek 

emes, quvurlarda ha’m talaplarda kabeldi o'tkiziw kerek emes, oni falshpollar astinda 

o'tkiziw,  asilg’an  potoloklar  ustine  yamasa  ventiliyatsiyali  shaxtalarda  kabel 

nasazliqlardi  izlew  ha’m  duzetiw  kerek  emes).  Jane  sog’an  uqsap    tarmaq 

kompyuterlerin xana ha’m bina shegarasinda ornin o'zgertiriw an’sat, sebebi olar hesh 

narsege jalg’ang’an emes. 

 

 

17 

 

Internet- global kompyuter tarmag‘i 

Internet sistemasi’ haqqi’nda tiykarg’i’ tu’sinikler.  

Đ

nternet dep atalg’an elektron mag’li’wmatlar jetkizip beriw sistemasi’ qaysi bir 

insanni’n’  eki  kompyuterdi  bir-biri  menen  jalgaw,  mag’li’wmat  jetkizip  beriw 

mu’mkinshilig  payda  boladi    desek  sira  qateles  peymiz.  Dunya  juzinde  yesaplaw 

tarmag’in  jana  modeli  tap  sonday  etip  juzege  keledi  ha’m  tez  pat  penen  rawajlani’p 

ketdi.  Jer  juzlik  derlik hame  mamleketler aymaqlari    aniq bo’lgan  ormeshek torinday 

mag’li’wmat  almasiwi  ha’m  yesaplaw  tarmag’i  (World  Wide  Web)  planetamizdin’ 

qalegen jerde adamlar menen aktiv soylesiwge imkan beredi ha’m bul menen har turli 

mamleketlerde har qiyli adamlar olar arasinda siyasiy madeniy, diniy ha’m geogrofiy   

farklarga  karamay,  erkin  muloqot  qilish  imkonini  beredi.  Bul  esa  o’z  navbatida 

informatsion  kenisliktegi  tiykargi  manisin  virtual  informatsion  erkinlikke  ali’p  keladi 

ha’m  usi’  shen’berde  ken’  pikirlewge  ken’  imkaniyatlar  jaratadi.  Bul  ma’nisde  biz 

ha’zir  keleshekte  shaxs  erkinligine  u’lken  imkaniyatlar  jaratatug’in  tu’p  ma’nistegi 

ha’m  erkin  informatsion  ja’miyet  payda  boliwi  ha’mde  rawajlaniw  basqishindamiz 

desek uliwma qa’telespegen bolar edik. 

  Adamlar  usi’  «virtual»  baylanis  quralinin’  a’hmiyeti  ham  onin’  adamzat 

jamiyetinin’  rawajlniwina  revolyutsion  ha’m  evolyutsion  ta’sirin  janade  kobirek 

pikirlep  hamde  teren  juwmaq  shigarip  koredi.  Đnternet  ja’miyattin  rawajlani’wi’nda 

ha’m Bul menen boglik har turli imkaniyatlar payda boliwinda juda u’lken axamiyatge 

iye boliwi haqqi’nda guman qilmasaqta boladi. Misal si’pati’nda tomendegi diqqadqa 

iye  bolgan  tsiprlar  ha’m  mag’li’wmatlardi’  keltiriwimiz  mu’mkin.  Oraydagi  

mag’li’wmat  ali’w  ha’m  jetkizip  beriw  qurali  si’pati’nda  50  millionliq  aktiv  

paydalaniwshi to’plaw ushi’n radiog’a 30 jil, televideniyege bolsa 13 ji’l ketken bolsa, 

tap usinday    natijege  erisiw  ushi’n internetke bolsa 4  ji’l zarur bo’ldi.  Bunnan bugun 

ham internet ortaliq xabar qurallari’ arasida en’ aldin’g’i o’rinlardan birin iyelep turiwi 

aniqlig’i oyi rawajlaniw ha’m amelde qollaniw imkaniyatlari’nan aniq ko’rinip turadi. 

Bugungi  ku’nde  internet  tarmag’i  ko’rinisidegi  kiberkenislikde  120  millionnan  artiq 

har  qiyli  turdegi  kompyuterlerdi  bir-biri  menen  birlestirgen  halda  olardi’n’  joqari 

18 

 

islewin  ta’miynlep  turipti.  O’zbekistanda  da  internet  tarmag’ina  jalg’ang’an 

kompyuterlerdin’  sani’  ku’n  sayin  o’sip, paydalaniwshilar ko’lemi  de  artip barmaqta. 

Mekteplerde,  joqari  oqiw  jurtlarinda,  har  qiyli  turdegi  litseylerde,  kolledjlerde  ham 

basqa  turdegi  oqiw  orinlarinda  internetten  paydali  jumi’sti’  u’yreniw  sabaqlari 

sho’lkemlestirilgen  ha’m  oqi’wshi-talabalar  woni’  u’lken  qizig’iw  menen  u’yrenip 

atirmaqta.  

Đ

nternet  -  Bul  a’welden  qabil  etilgen  kelisiwler  tiykari’nda  is  ko’rsetiwshi 

du’nya  global  kompyuter  tarmag’i.  on’n’  ati  «tarmaqlar  ara»  degen  ma’nilerdi 

an’latadi.  Ol  (lokal),  regionalli’q  ha’m  global  kompyuter  tarmaqlari’n  birlestiriwshi 

xabar  sistemasi’  bolip,  o’zinin’  bo’lek  xabar  maydanina  iye  bolg’an  virtual  

toplaminan payda tawadi.  

Đ

nternet  ogan  jalg’ang’an  barliq  kompyuterlerdin’  o’z-ara  mag’li’wmatlar 

almasi’w  imkoniyatin  jarati’p  beredi.  O’zinin’  kompyuteri  arqali  internettin’  ha’r  bir 

paydalaniwshisi  basqa  qala  ya’ki  ma’mleketke  xabar  jetkerip  beriwi  mu’mkin. 

Ma’selen,  Tashkenttegi  Nawayi  kitapxanasi  katalogin  ko’rip  shig’iwi,  Amir  Temur 

muzeyinin’  aqirg’i  ko’rgezbesine  qo’yilg’an  eksponatlar  menen  tani’siwi,  xaliq-ara 

anjumanlarda  qatnasiwi,  bank  mashqalalarin  a’melge  asiriwi  ha’m  ha’tte  basqa 

ma’mlakatlerde jasawshi  tarmaq paydalaniwshilari menen shaxmat oynawi mu’mkin.  

Đ

nternet XX a’sirdin’ en’ biyik jaratiwlardin biri  esaplanadi. Usi’ jaratiw arqali  

putkil  dunya  boylap    jayilip  ketken  juz  millionlap  kompyuterlerdi  jalg’iz  xabar 

ortaliqqa birlestiriw imkaniyati payda boladi.  

 Faydalaniwshi  diqqad-orayi  taliqlaytugin  k    bolsaq,  internet,  birinsh    nawbetdegi, 

tarmaq  faydalaniwshi  o’z  ara  mag’li’wmatlar  almasi’w,  virtual  baylanis  qiliw 

imkaniyatin jarati’p beriwshi xabar magistrali wazi’ypasi’ni’taydi, ikkinshiden, wonda 

payda  bolgan  mag’li’wmatlar  bazasi’  dunya  bilimler  jiynagini  payda    etedi.  Bunnan 

tisqari,  internet  bugungi  ku’nde  dunya  bazarin  uyreniwde,  marketin’  jumi’slari’n 

sho’lkemlestiriwde  zamanago’y  biznesdin’  tiykargi  qurallari’nan  birine  aylani’p 

barmaqta.  Đnternet  o’zin  o’zi  sholkemtiriw  ha’m  basqariwishi  qiyin  sistema  bo’lip, 

tiykarinan 3 turli bo’limnen turadi: 

texnik; 

19 

 

bag’darlamasi’; 

xabar.  

Đ

nternettin’  texnikali’q  tartib  bo’limi  ha’r  qiyli  turde  kompyuterler,  baylanis 

kanallari  (telefon,  sputnik,  shiyshe  toli ha’m  basqa  turdegi  tarmaq  kanallari) ha’md`e 

tarmaq  texnikali’q  qurallari’dan  payda  bolgan.  Đnternettin’  usi’  texnikali’q 

qurallari’nin hame waqit birdey ha’m waqtinshaliq tiykargi jumisi ko’rsetiw mu’mkin. 

Olardan qalegen birinin waqtinshelik jumisidan shigarip Đnternet tarmag’inin uli’wma 

jumisina uliwma ta’sir etpeydi.  

Đ

nternettin’ programmali’q ta’miyinleniwi (tartib bo’limi) tarmaqqa jalg’ang’an 

har  turli  kompyuterler  ha’m  tarmaq  qurallari’n  jalgiz  standart  tiykari’nda  (bir    tilde) 

baylanis  qiliw,  mag’li’wmatlardi’  qalegen  baylanis  kanali  ja’rdeminde  jetkizip  beriw 

da’rejeside qayta islew, xabarlardi’ izlep tabiwdi ha’m saqlap ha’mde tarmaqda xabar 

qawipsizligi  ta’minlew  wazi’ypalardi  a’melge  asiriw  dasturliri  munkinshilikde 

ibaratdir.  

Đ

nternettin’ xabar tartib bo’limi Đnternet tarmag’ida payda bo’lgan turli elektron 

hu’jjet,  grafik suwret,  audio  jaziw,  video  tasvir ha’m  tagi basqa  ko’rinisdegi xabarlar 

jiyindisi  payda  bolgan.  Usi’  tartib  bo’limnin  tiykargi  qa’siyetleriden  biri,  ol  putkil 

tarmaq  bo’ylab  bolistiriliwi  mu’mkin.  Maselen,  kompyuterinizde  o’qibatqan  elektron 

sabaqliqtin  teksti  bir  jerde,  suwretler  ha’m  dawis  ekinshi  jerde,  videotasvir  ha’m 

tusindiriw al ushinshi jerde paydalaniw  

 mu’mkin.  Usinday  qilip,  tarmaqdag’i  elektron  hu’jjatdi  o’z  ara  baylanislarin  "giper-

baylanislar"  arqali  bir  neshe  magliwmatlar  ko’rinisinde  sho’lkemlestiriw  mu’mkin 

eken.  Natiyjede  millionlap  o’zara  baylanisg’an  elektron  hu’jjetler  baylanisinan  payda 

bolgan xabar ortaliginnan payda  bo’ladi.  

Nege  adamlar  internet  penen  islewge  qatti  qizigadilar,  degen  sorawg’a  juwap 

beriw ushi’n onnan paydalani’p payda bolgan imkaniyatlar menen baylanis bir qansha 

misallar  ko’rip  shigamiz.  Bunnin’  internetdegi  «Rambler»  dep  atagan  rusiyzabon 

informatsion sistema menen ansat usilda tanistiriwdan baslaymiz.  

Usi  u’lken  qalanin    u’lken bir  maydani si’pati’nda  tusinip,  onnan  bir  qansha  har 

qiyli ko’she atlari  har turli  jaqlarga tarqalip ketgen dep faraz qilsaq, ko’shelerdin biri 

20 

 

sportg’a qiziqqanlar ushun,  ekkinshi  ta’limge  qiziquwshilar ushun, keyingisi  san’atga 

qiziqqatinlar ushun, g’ana bir isge kirisiw ushi’n imkaniyat qidiriwshilar ushi’n ha’m 

basqalar desek bo’ladi. Siz tek neni tan’lawinizga tiyisli adresdi tergen halda aniqlasiw 

kerek  bo’ladi.  Usi’  elektron  ko’shelerde  har  turli  ren’lerde  virtual  reklamalar  – 

bannerlar  toplanip  turgan  bo’ladi.  Tanisiw    klublari,    jan’a    kulkili,  turistik  byurolar, 

virtual kazinolar ha’m usigan uqsas qiziqarli imkaniyatlar sizdi internet penen islewge 

gana ham u’lken istegi payda etedi. 

 Kerekli  elektron  adreslardi  bilmegen  adamlar  rambler  mag’li’wmatlar  bazasin 

murajet qiladi  ha’m onnan ju’da’ ko’p turli mag’li’wmatlar ali’w imkaniyati jaratadi. 

Maselen,  «klyuchevıe  slova»  aynasina  «kurs  dollara»  so’zin  teresek,  sizge  usi  waqit  

bunday mag’li’wmatlar aliw mu’mkin bo’lgan bir qansha saytlardin elektron adreslerin 

ko’rsetiledi.  Egar  internette  islew  biraz  bos  waqit  bolsa,  wonda  har  turli  jerlerge 

murajet 

qiliw 

imkaniyatin 

jaratadi. 

Bunday 

sayaxat 

 

maselen 

http://www.fourmilab/ch

 baslasaq, tiyishli tuymeler  tartiw  arqali kosmosg’a sayaxat 

qiliwimiz mu’mkin.  

Ekranda  jerdin  geostatsionar  joldasi  arqali  beriletugin  korinisin  real  waqit 

rejiminde ko’riwimiz mu’mkin. Materikler, okeanlar, ten’izler, tog’aylar ha’m terekler 

sizdin’ kop’yuterin’iz ekraninda payda boladi. Kursordi paydalani’p jer sharinin’ keri 

ta’repin  ko’riwge  hareket  qilamiz.  Araliqti  qisqartirip,  woni’  100,  50,  30  kilometr 

biyiklikten  bolg’an  jag’dayg’a  ali’p  kelemiz.  U’lken  qalalardin  kosheler  aniq  korine 

baslaydi.  Afsuski,  ha’zirgi  jer  joldoslarindag’i  telekameralardin’  imkaniyatlari’  10 

kilometr  biyiklikten  ko’riwge  gana  imkan  beredi  ,  keri    jag’dayda  kompyuter 

ekraninda  o’zin’izdin’  uyin’izdi  ko’riw  imkanin  da  jaratilar  edi  albette.  Đnternet 

tarmag’inda  sonday  adreslerde  bar  olar  jar’rdeminde  2  metrge  shekem  aniqliqta 

kosmik pa’t  ham ali’w mu’mkin. Demek, usi’ suwretler arqali mashinanin’ markasin 

aniqlaw,  dala  hawlin’iznin’  suwretin  ali’w  yaki    qalegen  orinnin’  suwretin  ali’w 

mu’mkin. Biraq bul turdegi  saytlar pulli xizmet tu’rlerine kiredi. 

Mobil  baylani’s  qurallari’  ja’rdeminde  internetke  jalg’ani’w.  Internet 

tarmag’i’na tek g’ana kabel ya’ki telefon liniyasi’ arqali’ si’mli’ jalg’ani’w mu’mkin, 

ja’nede  mobil  baylani’s  qurallari’  ja’rdeminde  si’msi’z  jalg’ani’w  da  mu’mkin. 

21 

 

Internet  tarmag’i’na  si’msi’z  jalg’ani’w  kompyuter  arqali’  ya’ki  mobil  telefonni’n’ 

o’zinde  a’melge  asi’ri’ladi’.  Eger  kompyuter  arqali’  Internetke  si’msi’z  jalg’ani’w 

kerek  bolsa,  ol  jag’dayda  kompyuterden  ti’sqari’  Internet  xi’zmetlerin  usi’ni’wshi’ 

operator ya’ki provayderdin’ si’msi’z islewshi modemi ya’ki usi’ si’yaqli’ wazi’ypani’ 

ori’nlawshi’ mobil telefon apparati’ za’ru’r.  

Eger  mobil  telefonni’n’  o’zinde  turi’p  Internetke  baylani’si’w  ya’ki  onnan 

paydalani’w  kerek  bolsa,  ol  jag’dayda  Internet  xi’zmetlerin  ko’rsetiwshi  mobil 

operatordi’n’  paydalani’wshi’si’  boli’wi’n’i’z  ha’m  onda  GPRS  xizmeti  jag’i’lg’an 

boli’wi’  talap  qi’li’nadi’.  Mobil  baylani’s  qurallari’  ja’rdeminde  Internetten 

paydalani’lg’anda  WAP  texnologiyasi’  internetten  si’msi’z  paydalani’w  imkaniyati’n 

beredi.  Mobil  baylani’s  tarmaqlari’nda  sorawlardi’  ha’m  mag’li’wmatlardi’  jetkerip 

beriw ushi’n GPRS transport xizmatinen paydalani’ladi’.  

 

 

Modem tu’sinigi ha’m on’i’n’ wazi’ypasi’. Modem modulyator-demodulyator 

so’zlerinin’  qi’sqartpasi’  esaplanadi’.  Usi’  qurilmani’n’  tiykarg’i’  wazi’ypasi’ 

kompyuterden  ali’ng’an  sanli’  signaldi’  jetkerip  beriw  ushi’n  analog  tu’rine 

aylandi’ri’w  ha’m  qabi’l  qi’li’ng’an  signaldi’  analog  formadan  sanli’  formag’a 

qaytari’w  ha’mde  baylani’s  kanallari’  boylap  jetkerip  beriwden  ibarat.  Modem 

signaldi’  (informatsiya)  telekommunikatsiya  kanallar  boylap  jetkerip  beriwdi 

ta’miynleydi. Modem ja’rdeminde internette a’piwayi’ analog telefon tarmag’i’ arqali’ 

baylani’si’w  mu’mkin.  Bunday  modemlerdin’  teoriyali’q  ta’repten  en’  joqari’ 

paydalani’w tezligi 56 Kb/sek. ti’ quraydi’.  

22 

 

Modem ishki ha’m si’rtqi’ tu’rlerge bo’linedi ha’m ha’r biri de internetke ya’ki 

telekommunikatsiya tarmaqlari’na jalg’ani’w ushi’n xizmet qi’ladi’.  

 

 

 

 

Si’rtqi’ faks

/

modem 

Si’msi’z modem 

Ishki modem 

 

O’zbekiston  Respublikasi’ndag’i’  Internet  tarmag’i’ni’n’  rawajlani’wi’. 

Respublikami’zda  milliy  Internet-segmentin  rawajlandi’ri’w  boyi’nsha  jumi’slar  O’R 

Ministrler 

Ken’esinin’ 

“Kompyuterlestiriwdi 

ja’nede 

rawajlandi’ri’w 

ha’m 

informatsiya-kommunikatsiya  texnologiyalari’n  endiriw  is  ilajlari’  haqqi’nda”  2002 

ji’l  6  iyundag’i’  200-san  qarari’  menen  tasti’yi’qlang’an  “2002-2010  jillarda 

kompyuterlestiriw 

ha’m 

informatsiya-kommunikatsiya 

texnologiyalari’n 

rawajlandi’ri’w bag’darlamasi’” ni’n’ tiykari’nan a’melge asi’ri’lmaqta.  

Respublika  telekommunikatsiya  sistemalari’n  modernizatsiya  qi’li’w  ha’m 

rawajlandi’ri’w  boyi’nsha  rejelerdi  a’melge  asi’ri’w  na’tiyjesinde  ma’mleketimiz 

turg’i’nlari’ni’n’  ken’  qatlamlari’  ushi’n  Internet  xi’zmetlerinen  paydalani’w  barg’an 

sayi’n  jen’il  boli’p  barmaqta.  Ha’zirgi  waqi’tta  respublikami’zda  Internet 

paydalani’wshi’lari’ni’n’ uli’wma sani’ 7, 3 mln. nan aslam, sonnan 3, 5 mln. yag’ni’y 

1000 puxaradan  111 baylani’s  liniyalari’  arqali’  Internetke  jeke  kompyuterleri  arqali’ 

jalg’anadi’.  Mobil’  Internet  paydalani’wshi’larini’n’  sani’  bolsa  ha’zirgi  ku’nde  3,  8 

mln. adamdi’ quraydi’.  

Respublikami’zda  AKTni  rawajlandi’ri’wg’a  bolg’an  u’lken  itibar  sebepli 

Internet  tarmag’i’nda  milliy  resurslar  sani’  ji’ldan  jilg’a  artpaqta.  Ha’zirgi  ku’nde 

respublikada UZ domen zonasi’nda ekinshi da’rejeli domen atamalari’n dizimge ali’w 

boyi’nsha  7  registratorlar  iskerlik  ko’rsetedi:  Tomas,  Billur.com,  Arsenal-D,  Sarkor 

Telecom, VSS, TV-Inform ha’m Simus.  

23 

 

Milliy  informatsiya  resurslari’n  rawajlandi’ri’w  boyi’nsha  hu’kimet  qararlari’ 

ha’m is ilajlar rejesin a’melge asi’ri’w na’tiyjesinde UZ Milliy domen zonasi’ndag’i’ 

domen atamalari’ni’n’ sani’ ji’ldan-jilg’a artpaqta. Sonnan, 01. 01. 2011j. jag’dayi’nda 

UZ  Milliy  domen  zonasi’ndag’i’  domen  atamalari’ni’n’  sani’  11088  di  quradi’,  ji’l 

basi’na sali’sti’rg’anda bolg’an o’siw 16%ti  quradi’.  

Mag’li’wmatlardi’  jetkerip  beriw,  sonnan,  Internet  tarmag’i’na  jalg’aw 

xi’zmetlerin usi’ni’wshi’  xojali’q  ju’ritiwshi  sub’ektlerdin’  sani’  bu’gingi  ku’nde 982 

di quraydi’, ja’miyetlik paydalani’w punktlerinin’ uli’wma sani’ bolsa 1025g’a jetti.  

Provayder  ha’m  operatorlardin’  ayi’ri’m  bo’limi  Tashkent  qalasi’nda 

jaylasqanli’g’i’na  qaramay,  respublikamizdi’n’  basqa  aymaqlari’,  a’sirese  Samarqand 

ha’m  Buxara  walayatlari’nda  ha’m  provayder  ha’m  operatorlar  sani’ni’n’  o’siwi 

bayqalmaqta.  

Internet tarmag’i’ wazi’ypasi’ ha’m onnan paydalani’w maqsetleri. Internet 

tarmag’i’ni’n’  wazi’ypasi’  internet  tarmag’i’  abonentlerine  web-hu’jjetlerdi  oqi’w, 

elektron  poshta,  fayl  jetkerip  beriw  ha’m  qabi’l  qi’li’w,  baylani’sta  boli’w,  tarmaqta 

hu’jjetlerdi  saqlaw  ha’m  olar  menen  islew  xi’zmetin  ko’rsetiw.  Internet  tarmag’i’nan 

informatsiyalardi’ almasi’w, arali’qtan oqi’ti’w, ali’w, konferentsiyalar o’tkeriw, veb-

saytlardi’  sho’lkemlestiriw,  elektron  poshtani’  rawajlandi’ri’w,  baylani’s  ornati’w 

ha’m usi’ si’yaqli’ maqsetlerde paydalani’ladi’.  

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

24 

 

                II-Bap. Kompyuter tarmaqlari menen islesiw texnologiyasi. 

1-