O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “ ijtimoiy fanlar

2. Fuqarolik jamiyati - insoniy taraqqiyot uchun zaruriyat sifatida.  
 
“Fuqarolik  jamiyati”  tushunchasining  ildizi  (civil  society)  qadimgi  grek  faylasuflari  va 
boshlab  Sitseron  yozgan asarlarda  kuzatiladi.  Lekin, grek faylasuflari  fuqarolik  jamiyati  haqida 
fikrlaganida asosan davlatni ko‘zda tutgan edilar. Fuqarolik jamiyati haqidagi tasavvurlar XVIII 
asr  oxirida  bir  vaqtning  o‘zida  shotland  va  kontinental  Ma’rifatparvarligi  tomonidan  tug‘ildi. 
Tomas Peyn va Georg Gegel kabi nazariyotchilar fuqarolik jamiyatini davlatga yaqin, lekin, shu 
bilan  birga  undan  ajralgan  soha,  qaysiki,  bu  kabi  jamiyatda  fuqarolar  o‘z  xohishlari  va 
manfaatlariga  bog‘liq  holda  birlashadilar,  deb  talqin  etdilar.  Bu  yangi  talqinlarda  iqtisodiy 
voqeliklarni o‘zgarishlari ifodalangan edi: xususiy mulk, bozor raqobati va burjuaziyaning paydo 
bo‘lishi. U tobora o‘sib borayotgan erkinlik sari da’vat etish chaqiriqlaridan paydo bo‘lgan edi. 
XIX  asrning  o‘rtasida  jamiyatshunoslar  va  faylasuflar  sanoat  inqilobining  ijtimoiy  va 
siyosiy  oqibatlariga  o‘z  e’tiborlarini  qaratganlarida  esa  fuqarolik  jamiyati  tushunchasi 
iste’moldan  tushib  qoldi.  Faqat  ikkinchi  jahon  urushida  keyingi  davrda  Antonio  Gramshi 
fuqarolik jamiyatiga tiraniya bilan kurashishning muhim sohasi va mustaqil siyosiy faoliyatning 
o‘ziga xos otlanish nuqtasi sifatida qarab, uniqaytadan tikladi va bu jamiyat yana rusumga kirdi. 
Gramshi  o‘ng  oqim  diktaturani  tadqiq  etganligi  uchun  uning  g‘oyalari  SHarqiy  Evropa, 
shuningdek,  Lotin  Amerikasidagi  dissidentlar  va  huquq  himoyachilariga  kuchli  ta’sir  qildi. 
CHex,  vengr,  polyak  faollari  doimo  fuqarolik  jamiyati  tushunchasiga  murojaat  etishar  edi. 
Ayniqsa, 1989 yilda Berlin devori qulagan paytlarda u jasurlik tushunchasining sinonimi sifatida 
ishlatila boshlandi. 
 
 XX  asrning  90-yillarida  fuqarolik  jamiyati  jozibador  formulaning  so‘nggi  natijasiga 
aylandi.  Ulkan  demokratlashtirishning  dunyoviy  tamoyillari  uning  oldida  yangi  ufqlarni  ochdi. 
AQSH  va  G‘arbiy  Evropada  uning  jamiyatni  yangilashning  harakatlantiruvchi  kuchi  sifatidagi 
o‘rniga  nisbatan  qiziqishlar  kuchaydi,  shuningdek,  davlat  va  hukumatta’sirlari  kamayib 
borayotgan rivojlanayotgan mamlakatlar ichida ham u keng tarqala boshladi. 
 
Tarixiy  taraqqiyot  tajribasidan  ma’lumki,  inson  jamiyat  tomonidan  oliy  ijtimoiy  qadriyat 
manbalari  sifatida  namoyon  bo‘lishi  eng  echimini  topish  eng  qiyin  muammolardan  biridir. 
CHunki,  bu  kabi  sharoitlarda  insonni  mansabdorlar  va  ularning  apparatini  irodasi  asosida 
faoliyat  yuritishdan  boshqa  chorasi  qolmaydi,  inson  davlat  mashinasining  bir  murvatiga  aylana 
boshlaydi.  SHaxs  o‘zining  turmushini  o‘zgartirish  qobiliyatiga  ega  bo‘lmasdan,  u  xalqaro 
munosabatlarda  “inson  huquqlari  manbasi”  deb  ataladigan  o‘z  insoniy  qadr-qimmatini 
e’zozlaydigan erkinlik me’yorlaridan bahra ololmaydi.  
SHuning  uchun  ham  fuqarolik  jamiyatini  xalqaro  tajribalar  va  milliy  an’analar  asosida 
shakllantirish inson erkinligi va huquqlarini ta’minlashning asosiy kafolati sifatida shakllantirish 
inson  taraqqiyoti  uchun  eng  zaruriy  omildir.  Hozirgi  davrda  jamiyatga  doir  zamonaviy 
nazariyalarda  fuqarolik  jamiyatining  quyidagi  asosiy  uchta  tarkibiy  qismlari  quyidagicha 
ta’riflanadi: 

 
ijtimoiy  ahamiyatga  molik  funksiyalarni  sezilarli  qismini  amalga  oshiradigan  jamoat 
birlashmalarini  rivojlanganligi;  “shaffof”  hukumat  va  parlamentning  mavjudligi;  uning 
“shaffof”ligi  jamiyat  nazorati  ostida  va  fuqarolarning  baholashlari  bilan  bog‘liq  ekanligi  bilan 
ifodalanadi; 

---

37 
 

 
hukumat va nodavlat tashkilotlar o‘rtasida “de-yure” talablari doirasidagi muloqotlarning 
mavjudligi,  yoki,  boshqacha  aytganda,  ijroiya  hokimiyati  tizilmalari  faoliyati  ustidan 
jamoatchilik  nazoratini  amalga  oshirish  va  siyosiy  qarorlar  qabul  qilish  jarayoniga  ta’sir  eta 
olishning legitim usullarini shakllanganligi. 
SHu  bilan  birga,  jamiyatni  qonunlar  asosida  boshqarilishi  ham  ob’ektiv  zaruriyat 
hisoblanadi.  Lekin,  boshqaruv  tizimida  ba’zi  mansabdorlarning  byudjetni  ijro  etishi  va  turli 
resurslarni taqsimlash va boshqaruv faoliyatida qonunlar bilan belgilanmagan turli ruhsatnomalar 
berish,  tadbirkorlikni  nazorat qilish  kabi turli  byurokratik  vositalar  paydo  bo‘ladiki,  ular doimo 
jamiyatni  rivojlanishiga  to‘siq  bo‘lib  kelgan.  SHuningdek,  bu  kabi  holatlar  ob’ektiv  zarurat 
hisoblanmaydi. Ularning barchasi boshqaruv an’analaridan chiqarib tashlanishi zarur. 
  Umuman,  fuqarolik  jamiyatining  yashashi  va  rivojlanishi  uchun  davlat  organlari 
quyidagilarga amal qilishiga zarurat tug‘iladi: 
  -qarorlar  qabul  qilishva  ularni  ijrosini  amalga  oshirishda  u  yoki  bu  ijtimoiy  tizilmalar 
bilan kelishib faoliyat ko‘rsatishi shart ekanligi; 
-davlat organlari vakolatlarini bir qismini nodavlat tashkilotlarga o‘tkazish. 
SHuningdek,  davlat  apparati  funksiyalarini  nodavlat  tashkilotlarga  o‘tkazib  borish  bilan 
boshqaruv  tizimi  ham  demokratiyalashib  boradi.  Masalan,  Buyuk  Britaniyada  davlat  organlari 
faqat  nodavlat  tashkilotlari  bajara  olmaydigan  yoki  bajarishni  istamaydigan  funksiyalarni 
bajaradi (ya’ni qoldiq prinsipiga amal qiladi). 
Rivojlangan  mamlakatlar  tajribasi  asosida  shunday  xulosa  chiqarish  mumkin:  vertikal 
ierarxiya  asosida  boshqarish  manbai  insonlardan  iborat  bo‘lganzaruriy  qadriyatlarni 
shakllaninishini  izdan  chiqarib  turadi.  SHuning  uchun  ham  boshqaruvda  davlat  va  jamiyatning 
rolini 
muvozanatlashtirish 
boshqaruvni 
modernizatsiyalashning 
ustuvor 
yo‘nalishi 
hisoblanmoqda. 
  SHuning  uchun  ham  davlat  boshqaruviga  doir  (ma’muriy)  islohotlarni  amalga 
oshirishningkafolati  fuqarolik  jamiyati  institutlarini  shakllantirish  bilan  uzviy  ravishda 
bog‘liqdir.  CHunki,