««xalqaro audit»

Hisob  yuritish  siyosati  deganda
  xo’jalik  yurituvchi  sub’ekt  rahbarining 
buxgalteriya  hisobi  va  moliyaviy  hisobotni  tamoyil  va  asoslariga  mos  ravishda 
yuritish va tuzish uchun qo’llaniladigan usullar majmui tushuniladi. 
Xo’jalik  yurituvchi  sub’ektning  hisob  yuritish  siyosati  sub’ekt  tomonidan 
moliyaviy  hisobotni  tayyorlash  va  tuzishda  qo’llaniladigan  o’ziga  xos  qoidalar  va 
amaliy yondashuvlarni ifodalaydi. 

---

 
108 
Xo’jalik  yurituvchi  sub’ektning  hisob  siyosati    sub’ekt  rahbari  tomonidan 
«Moliyaviy hisobotni taqdim qilish» nomli 1-son BHHS asoslarida taqdim etiladigan 
moliyaviy hisobotning yilma-yil qiyoslanishi uchun tuziladi.  
Auditor korxonada hisob yuritish siyosatining to’g’ri tanlanganligi hamda unga 
to’g’ri  rioya  qilinayotganligiga  ahamiyat  bera  turib,  quyidagilarga  alohida  e’tiborni 
qaratadi: 
-
 
dastlabki hujjatlarni rasmiylashtirish talablari; 
-
 
asosiy vositalar va ular bo’yicha amortizatsiya hisoblash tartibi; 
-
 
tovar-moddiy boyliklarni baholash tartibi; 
-
 
nomoddiy aktivlarning baholanishi va eskirishi hisobi; 
-
 
bilvosita  xarajatlarning  xarajat  ob’ektlari,  mahsulot  turlari  bo’yicha 
taqsimlash variantlari; 
-
 
kelgusi  davr  xarajatlarining  hisobi  hamda  ularning  xarajatlarga  taqsimlanish 
tartibi; 
-
 
sotish muomalalarini hisobga olish tartibi; 
-
 
kelgusi davr xarajatlarini tashkil etish tartibi; 
-
 
foydaning shakllanishi va taqsimlanishi tartibi; 
-
 
kelgusi davr daromadlarining hisobda to’g’ri aks ettirish tartibi; 
-
 
bank kreditlari va qarzlarni baholash va hisobga olish tartibi; 
-
 
inventarizatsiyani tashkil qilish va o’tkazish tartibi; 
-
 
ichki hisobotlarni tuzish hamda taqdim qilish tartibi va boshqalar. 
Yuqorida  sanab  o’tilgan  qoidalar  korxonaning  hisob  siyosatida  albatta 
belgilanishi  va  unga  qat’iy  rioya  qilinishi  lozim.  Ularga  rioya  qilmaslik  muayyan 
darajadagi  xatolarning  borligi  ehtimolini  kuchaytiradi  hamda  buxgalteriya  hisobi 
ma’lumotlarini noto’g’ri aks ettirishga olib keladi.  
Auditor  korxonada  buxgalteriya  hisobi  holatini  to’liq  o’rganib  chiqib,  o’zi 
uchun  kerakli  xulosalarga  keladi.  Buxgalteriya  hisobi  tizimining  samaradorligini 
baholash  natijalari  ma’lumotnomalar,  tavsiyalar  hamda  loyihalar  ko’rinishida 
rasmiylashtiriladi. 

---

 
109 
Ichki  nazorat  tizimiga  baho  berishda  auditorning  ichki  nazorat  bo’limining 
qanday  shaklda  tashkil  qilinganligi  hamda  uning  korxona  boshqaruvidagi  roliga 
alohida  ahamiyat  beriladi.  Agarda  korxonada  ichki  nazorat  bo’limi  taftish 
komissiyasi  shaklida  tashkil  qilingan  bo’lsa,  u  erdagi  nazorat  ishlari  unchalik  ham 
yaxshi  darajada  emasligini  bildiradi.  Ma’lumki,  taftish  ko’rinishida  tashkil  qilingan 
ichki  nazorat  tuzilishi  ancha  eski  usul  hisoblanadi  hamda  bu  usul  korxona 
rahbariyatiga  har  jiyohatdan  bog’liq  bo’lganligi  tufayli  ko’pincha  ma’lumotlar  real 
vaziyatni  ifoda  etmasligi  mumkin.  Ichki  nazorat  bo’limining  ichki  audit  shaklida 
tuzilishi  birmuncha  ijobiydir.  Chunki  ichki  audit  boshqaruv  apparatining  maxsus 
bo’limi bo’lib, aynan mulkdorlarning manfaatlari nuqtai nazaridan korxona faroliyati 
samaradorligini oshirish maqsadida tuziladi. 
Auditor  ichki  nazorat  tizimi  faoliyatini  baholashda  taftish  komissiyasi  yoki 
ichki  audit  bo’limi  tomonidan  rejalarning  to’g’ri  belgilanganligini  hamda  uni  o’z 
vaqtida  va  to’g’ri  bajarilayotganligini,  tekshirish  jarayonida  qanday  taomillar 
qo’llanilganligi  hamda  ulardan  qaysilari  samaraliroq  ekanligini,  ichki  nazorat 
bo’limining ma’lumotlariga qay darajada ishonish mumkinligini aniqlaydi. 
Auditor  ichki  nazorat  bo’limi  faoliyatini  o’rganishda  ularga  yaratilgan  barcha 
shart-sharoitlar:  alohida  xona  berilganligi,  ichki  nazorat  bo’limi  xodimlarining  ish 
haqi  bilan  o’z  vaqtida  ta’minlanishi,  xodimlarning  malakasi  oshirilayotganligi, 
buxgalteriya  hisobida  amalga  oshirilayotgan  muomalalarni  tekshirishga  huquqi 
borligini, 
ta’sischilar  umumiy  yig’ilishining  qarorlari,  buyruqlari  bilan 
tanishayotganligi va boshqa sharoitlar mavjudligini tekshiradi.   
Agarda  yuqorida  sanab  o’tilgan  shart-sharoitlar  ichki  nazorat  tizimiga  to’liq 
yaratib  berilgan  hamda  ushbu  bo’lim  xodimlari  o’z  vazifalarini  sidqidildan 
bajarayotgan bo’lsa, u holda auditor ichki nazorat tizimining faoliyatini ishonchli deb 
topadi hamda tekshirish muddati va unga ketadigan xarajatlarni qisqartiradi. 
Auditor  ichki  nazorat  tizimi  faoliyatiga  baho  berishda  muayayn  usullarni 
qo’llaydi.    Bu  usullar  auditorlik  tashkiloti  tomonidan  ishlab  chiqiladi.  Eng  ko’p 
uchraydigan  tekshirish  usuli  test  hisoblanadi.  Odatda,  test  usuli  tanlab  tekshirish 
asosida amalga oshiriladi.  

---

 
110 
Mijoz korxonaning buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini ishonchli deb 
topish uchun uning faoliyati quyidagi talablarga javob berishi lozim: 
1.
 
Haqqoniylik.  Bu  talab  korxonada  amalga  oshirilgan  muomalalar 
haqiqatda  bo’lgan  hamda  ular  o’z  vaqtida  hujjatlarda  ramiylashtirilganligini 
anglatadi. 
2.
 
To’liqlik.  Bu  talab  korxonada  amalga  oshirilgan  muomalalar 
buxgalteriya hisobida bekamu ko’st, to’lig’icha aks ettirilganligini ifodalaydi. 
3.
 
Ruxsat.  
4.
 
Aniqlik. Bu talab hujjatlardagi hamda buxgalteriya hisobi registrlaridagi 
summalarning aniq hisoblanganligini anglatadi. 
5.
 
Tasniflash.  Bu  talab  barcha  muomalarning  hisobvaraqlarda  to’g’ri,  mos 
ravishda aks ettirilganligini anglatadi. 
6.
 
Hisob.  Bu  talab  muomalalarga  mos  keluvchi  barcha  hisob  jarayoni 
tugallanganligini  hamda  u  umumqabul  qilingan  standartlarga  mos  kelishini 
ifodalaydi. 
7.
 
Davriylik. Bu talab muomalalar qaysi davrda sodir bo’lgan bo’lsa, o’sha 
davrda rasmiylashtirilishini anglatadi. 
Yuqorida  sanab  o’tilgan  talablarga  javob  berish  auditorlarning  mijoz 
korxonaning  buxgalteriya  hisobi  hamda  ichki  nazorat  tizimining  to’g’ri  baholashiga 
yordam beradi.