««xalqaro audit»

6-BOB. AUDITNING UMUMIY STANDARTLARI 
6.1. Moliyaviy hisobotni tekshirishning maqsadi  
Auditorlik  tekshiruvining  asosiy  maqsadi  tekshiruv  jarayonida  aniqlangan 
xatoliklarni aniqlab, ularni o’z vaqtida bartaraf etish bo’yicha kerakli ko’rsatmalarni 
berish hisoblanadi. Shu boisdan auditorlik tekshiruvi amaliyotida tekshiruvni amalga 
oshirishning turli xil shakllarini qo’llashni talba qiladi. 
Auditorlik  tekshiruvini  o’tkazish  shakllari  uslubiy  xarakterga  ega  bo’lganligi 
tufayli  ko’pincha  uni  auditni  o’tkazish  texnikasi  ham  deb  atashadi.  Auditorlik 
tekshiruvini o’tkazish muddati, tekshiruvda foydalaniladigan manbalarning hajmi va 
turi,  uni  amalga  oshirishning  usullariga  bog’liq  ravishda  auditorlik  tekshiruvini 
o’tkazishning turli xil shakllari farqlanadi. 
Audit o’tkazishning muddatiga bog’liq ravishda auditorlik tekshiruvi quyidagi 
turlarga bo’linadi: 
1.
 
Qayta auditorlik tekshiruvi; 
2.
 
Joriy auditorlik tekshiruvi; 
3.
 
Yakuniy auditorlik tekshiruvi. 
Qayta auditorlik tekshiruvi hali boshlanmagan ishlarni nazorat qilishni ko’zda 
tutadi.  Bunday  auditorlik  tekshiruvini  o’tkazishdan  maqsad  keyinchalik  har  xil 
xatoliklar  va  qonunbuzarlik  holatlarini  oldini  olishdan  iborat.  Korxona  va 
tashkilotlarda oldingi  auditorlik  tekshiruvi  asosan  mehnat  munosabatlari,  moddiy  va 
moliyaviy  resurslar  bo’yicha  o’tkaziladi.  Oldingi  auditorlik  tekshiruvi  xodimlarning 
malaka  darajasini  oshirish,  qonunchilikka  rioya  qilish,  xo’jalik  reserslarining 
maqsadli va samarali ishlatilishini ta’minlaydi. 
Oldingi  auditorlik  tekshiruvi  odatda  ichki  auditorlar  hamda  korxona 
mutaxassislari  tomonidan  o’tkaziladi.  Keyingi  vaqtlarda  auditorlik  tekshiruvining 
ushbu shakli tashqi auditorlar tomonidan ham o’tkazilmoqda.  
Oldingi  auditorlik  tekshiruvi  eng  ko’p  qo’llaniladigan  ob’ekt  bu  investitsiya 
loyihalari 
samaradorligini 
baholashdir. 
Aynan 
investitsiya 
loyihalarining 
samaradorligi  baholanganda  ichki  auditorlar  hali  loyiha  amalga  oshirilmasdan  oldin 

---

 
52 
unga  yo’naltiriladigan  xarajatlarning  maqsadli  ekanligini  hamda  ularning 
oqlanuvchanlik darajasini aniqlaydilar. 
Joriy  auditorlik  tekshiruvi  xo’jalik  muomalasi  sodir  bo’layotgan  vaziyatda 
o’tkaziladi.  Auditorlik  tekshiruvining  bu  shakli  xatolar  va  kamchilik  yuz  bergan 
vaqtda  ularni  tezkor  ravishda  to’g’rilash  hamda  bu  vaziyatda  ilg’or  tajribalarni 
qo’llashni tatbiq etishni ta’minlaydi.  
Bu  shaklning  afzalligi  shundaki,  xatolar  yuz  bergan  vaqtda  ularni  o’z  vaqtida 
to’g’rilash  imkoniyatini  beradi.  Shuningdek,  joriy  auditorlik  tekshiruvi  korxonada 
«doimiy» xatolarni aniqlash imkoniyatini ham beradi. 
Joriy  auditorlik  tekshiruvi  ichki  auditorlar  tomonidan  ham,  tashqi  auditorlar 
tomonidan  ham  o’tkaziladi.  Shuni  ta’kidlash  lozimki,  tashabbuskorlik  hamda 
majburiy  tarzda  o’tkaziladi.  Majburiy  auditda  joriy  auditorlik  tekshiruvi  moliyaviy 
hisobotlardagi ma’lumotlarning ishonchli ekanligini tasdiqlash uchun qo’llaniladi. 
Yakuniy  auditorlik  tekshiruvi  xo’jalik  muomalalari  sodir  bo’lganidan,  ish 
bajarib,  tugallanganidan  keyin  o’tkaziladi.  Bu  shakldagi  auditorlik  tekshiruvi  ancha 
kech,  ya’ni  muomalalar  sodir  bo’lgandan  keyin  o’tkazilsada,  uning  o’rni  muhimdir. 
Yakuniy  auditorlik  tekshiruvining  muhim  vazifalaridan  biri  –  bu  korxonada  yo’l 
qo’yilgan kamchilik va xatolar xususidagi  ma’lumotlarni rahbariyatga berishdir. Bu 
ma’lumotlar asosida korxona keraklicha xulosalar chiqarishi hamda keyingi rejalarda, 
loyihalarda  audit natijalaridan foydalanishi mumkin.  
Majburiy audit, odatda, yakuniy auditorlik tekshiruvi shaklida bo’ladi. Chunki 
barcha  xo’jalik  muomalalari  o’tgan  hisobot  davrida  sodir  bo’lgan  hamda  auditor 
xulosa  yozayotganda  bevosita  o’tgan  davr  uchun  yozadi.  Yakuniy  auditorlik 
tekshiruvining  eng  muhim  ustunligi  shundaki,  u  audit  qilish  jarayonida  barcha 
ob’ektlarni  qamrab  oladi.  Chunki  auditorlik  firmasi  yoki  auditor  xulosa  yozishda 
korxonaning butun faoliyatini o’rganib chiqishi lozim bo’ladi. 
Auditorlik tekshiruvlari manbalari nuqtai nazaridan ikkiga bo’linadi: 
1.
 
Hujjatli tekshirish; 
2.
 
Haqiqiy tekshirish. 

---

 
53 
Hujjatli  tekshirish  xo’jalik  muomalalarining  to’g’ri  bajarilganligini  aniqlash 
maqsadida  hujjatlar  bo’yicha  tekshirishning  amalga  oshirilishini  anglatadi.  Hujjatli 
tekshirishning  manbalari  bo’lib  birlamchi  va  yig’ma  hujjatlar,  hisob  registrlari, 
tashkilotning biznes-reja hamda hisobotlari va boshqalar hisoblanadi. 
Haqiqiy  nazorat  tekshiriladigan  ob’ektning  real,  amaldagi    holatini  aniqlash 
maqsadida  inventarizatsiya,  laboratoriya  analizi  va  boshqa  usullar  yordamida 
o’tkaziladi. Bunday nazorat turi auditorlik amaliyotida korxonadagi mavjud mulkning 
naqdligini  aniqlash  maqsadida  o’tkaziladi.  Bundan  tashqari  hujjatli  tekshiruv  pul 
mablag’lari,  qimmatli  qog’ozlar,  tovar-moddiy  zahiralarning  haqiqiy  holati,  asosiy 
vositalardan foydalanish darajasini aniqlash maqsadida o’tkaziladi.  
Tekshiruvni  amalga  oshirish  usuli  nuqtai  nazaridan  auditorlik  tekshiruvlari 
quyidlagi turlarga bo’linadi: 
-
 
kamomad va xatolarning aybdorlarini qidirish;  
-
 
xo’jalik tortishuvi; 
-
 
iqtisodiy tahlil. 
Kamomad  va  xatoliklarning  aybdorlarini  qidirish  korxonaga  moddiy  zarar 
etkazgan  shaxslarni  va  ularning  etkazgan  zarar  summalarini  aniqlashdan  iborat. 
Bunday  tekshiruv  usulining  muhim  xususiyati  shundaki,  u  nafaqat  moddiy  zarar 
summasini  qoplashdan  iborat  bo’lib  qolmasdan,  balki  zarar  summalari  bo’yicha 
aybdorlar jinoiy javobgarlikka ham tortilishi mumkin. 
Xo’jalik  tortishuvi  –  bu  korxonaning  boshqa  korxona  va  tashkilotlar  bilan 
bo’layotgan  o’zaro  hisob-kitoblarining  qonuniyligini  aniqlash  usulidir.  Xo’jalik 
tortishuvi  korxonalar  bilan  mahsulot  etkazib  berish  munosabatlarida  ham,  soliq 
organlari bilan munosabatlarda ham yuzaga kelishi mumkin. 
Ko’pincha  xo’jalik  tortishuvlari  «tinchlik  yo’li»  bilan  hal  etiladi,  agarda  u 
kengroq ko’lamda bo’lsa, sud organlari orqali hal etiladi.  
Agar  ikki  tomon  o’rtasida  o’zaro  bahsli  vaziyat  vujudga  kelsa,  bir  tomonning 
tashabbusi  bilan  auditor  xo’jalik  tortishuvi  usulini  qo’llaydi.  Bunday  tekshiruv 
natijalari ma’lumotnomalar, tavsiyalar va boshqa hujjatlarda rasmiylashtiriladi. 

---

 
54 
Iqtisodiy  tahlil  korxona  moliya-xo’jalik  faoliyatining  samaradorligiga  baho 
berishda  keng  qo’llaniladi.  Iqtisodiy  tahlil  natijasida  ishlab  chiqarishning 
samaradorligi,  mulkning  likvidligi  va  boshqa  moliyaviy  koeffitsientlar  aniqlanadi. 
Iqtisodiy tahlil natijalari jadvallar, grafiklar, formulalar, matnli yozuvlar ko’rinishida 
rasmiylashtiriladi. 
Auditorlik  tekshiruvidan  oldin  audit  guruhi  boshlig’i  tomonidan  dastur  ishlab 
chiqiladi va unda quyidagilar ko’rsatiladi: 
- auditning maqsadi; 
- tekshirishga qo’yilgan korxonaning asosiy uchastkalari va hisob bo’limlari; 
- guruh a’zolari o’rtasida vazifalarning biriktirilishi; 
- tekshirish boshlanishi va tugatilishining muddati va davom etish muddati. 
Auditning maqsadi auditor korxonaga nima maqsadda kelganligi va tekshirish 
korxona  uchun  qanday  ahamiyatga  ega  bo’lishi  bilan  belgilanadi.  Auditor  korxona 
hisob ishlarida mavjud kamchiliklarni bartaraf etish uchun keladi. 
Audit  davomida  ish  olib  boriladigan  uchastkalar  dasturda  ko’rsatiladi.  Eng 
avvalo,  korxona  moliya-xo’jalik  faoliyatida  va  uning  moliyaviy  natijalarining 
shakllanishida eng muhim ahamiyatga ega bo’lgan uchastkalar tanlab olinadi. 
Agar  tekshiriladigan  uchastkalar  noto’g’ri  tanlansa,  bunga  auditor  javobgar 
hisoblanadi.  Har  bir  tekshiriladigan  uchastkada  tekshirish  turi  –  to’liq  yoki  tanlov 
yo’li bilan belgilanadi.  
To’liq  tanlash  kassa  muomalalarida,  bank  hujjatlari,  bo’nak  hujjatlari, 
ta’sischilar  bilan  hisoblashish  haqi,  ishlab  chiqarish  zahiralari,  hisoblashishlar 
bo’yicha olib boriladi. 
Agar u alohida olib borilsa, tanlab tekshirish bo’ladi. 
Materiallar  hujjatlarning  etishmasligi  tufayli,  odatda,  to’liq  tekshirish 
qiyinlashadi. 
Yangi  auditorlarga  kassa  va  bo’nak  hujjatlarini,  malakali  auditorlarga  bosh 
daftar va hisobotni tekshirish yuklatiladi. 

---

 
55 
Auditorlik  tekshiruvining  davomiyligi  har  xil  bo’ladi,  2  haftalik  tekshirish 
aniqroq  va  to’liqroq  ma’lumotni  berishi  mumkin.  Har  xil  sabablar  tufayli  tekshirish 
cho’zilishi mumkin. 
Tekshirish  dasturini  tuzish,  mutaxassislarni  guruhlarga  bo’lish,  auditorlik 
xulosasini  yozish  uchun  mijoz  korxona  haqida  ma’lumot  bo’lishi  kerak.  Unda 
quyidagilar bayon etiladi: 
-
 
korxonaning tarmoq xususiyati; 
-
 
korxonaning tashkiliy tuzilishi; 
-
 
ishlab chiqarish aloqalari (mol etkazib beruvchilar, pudratchilar bilan); 
-
 
moliyaviy aloqalari; 
-
 
yuridik majburiyati (DSI, davlat maqsadli fondlari oldida majburiyat). 
Korxona haqidagi ma’lumot bo’lib, quyidagilar hisoblanadi: 
a.
 
Hisob ishlariga aloqador bo’lmagan xodimlar, o’rta zveno ishchilari, oliy 
boshqaruv xodimlarining berilgan savollarga fikrlari. 
b.
 
Asosiy ishlab chiqarish uchastkalari, tsexlar, omborlarni borib ko’rish va 
ko’zdan kechirish. 
c.
 
Ichki  va  tashqi  hisobotlar  va  nashrlar.  Tashqi  hisobotilarga  –  ish  bilan 
bog’liq  nashrlar,  tarmoq  bo’yicha  analitik  hisobotlar  tahlili,  asosiy  raqobatchi  va 
tarmoqdagi  o’rtacha  ko’rsatkichlar  bilan  taqqoslash  va  hokazolar.  Ichki  hisobotlar  – 
Ta’sischilar  umumiy  yig’ilishining  bayonnomasi,  loyiha-smeta  hisobotlari,  ichki 
auditor hisoboti va boshqalar. 
Auditor  mijozning  tadbirkorlik  faoliyatiga  ta’sir  etuvchi  ichki  va  tashqi 
omillarni bilishi shart. 
Har  bir  iqtisodiy  sub’ektning  individual  xususiyatidan  kelib  chiqib,  audit 
strategiyasi tanlab olinadi. Tekshirish strategiyasida quyidagilar belgilab olinadi: 
-
 
tekshirish dasturini tuzishda axborotlar yig’ish; 
-
 
yig’ilgan axborotlarni o’qish; 
-
 
auditorlik tavakkalchiligini qayta baholash; 
-
 
tekshirishning mohiyatini, davomiyligini, chegaralarini belgilash. 
Tekshirish strategiyasi audit rejasi ko’rinishida rasmiylashtiriladi. 

---

 
56