««xalqaro audit»

Auditning umumqabul qilingan standartlari 
To’g’ri rejalashtirish 
va nazorat. 
Ichki nazorat tizimini 
tushunishning 
etarliligi. 
Zarur dalillarning 
etarli miqdori. 
Ob’ektlarining ish 
standartlari 
Hisobotning GAAP 
bilan mos kelishi. 
GAAP qoidala 
riga amal qilin 
maydigan holat 
lar. 
Ma’lumotlar bilan 
yoritib berishning 
etarliligi. 
Moliyaviy hisobot 
haqida fikrning to’liq 
bayon etilishi. 
Majburiy 
tay
yo
rgarlik va 
ma
h
oratlilik. 
Musta
q
illik. 
Majburiy malakaviy 
ziyraklik. 
Xulosa standartlari 
Umumiy malaka va 
etika standartlari 

---

 
35 
2.
 
Mustaqillik. Har qanday vazifani bajarishda auditor yoki auditorlar mustaqil 
bo’lishi  shart  (In  all  matters  relating  to  the  assignment  an  independence  in  mental 
attitude is to be maintained by the auditor or auditors). 
3.
 
Majburiy  malakaviy  ziyraklik.  Tekshirishni  o’tkazishda  va  xulosani 
tayyorlashda auditordan professional ziyraklik talab etiladi. (Due professional care is 
to  be  exercised  in  the  performance  of  the  examinition  and  the  preparition  of  the 
report). 
Ob’ektlarning ish standartlari: 
1.
 
To’g’ri  rejalashtirish  va  nazorat.  Ishni  auditorlik  tekshiruvi  muvofiq  holda 
rejalashtirilishi  lozim,  agarda  auditorning  yordamchilari  mavjud  bo’lsa,  ularning 
faoliyatini  nazorat  qilib  borish  lozim  (The  work  is  to  be  adequately  planned  and 
assistans, if any, are to be properly supervised). 
2.
 
Ichki nazorat tizimini tushunishning etarliligi. Auditor auditorlik tekshiruvining 
ko’lami  va  unga  sarflanadigan  vaqtni  to’g’ri  belgilash  maqsadida  ichki  nazorat 
tizimiga  etarlicha  baho  berishi  shart  (The  auditor  should  obtain  a  sufficient 
understanding of the internal control structure to plan the audit and to determine the 
nature, timing, and extent of tests to be performed). 
3.
 
Zarur  dalillarning  etarli  miqdori.  Auditorlik  hisoboti  haqida  fikr  tayyorlash 
uchun  tekshirish,  so’roq,  kuzatish  va  tasdiq  usullari  orqali  etarli  hajmda  dalillar 
yig’ish (Sufficient competent evidentual matter is to be obtained through inspection, 
observation,  inquires  and  confirmations  to  afford  a  reasonable  basis  for  an  opinion 
regarding the financial statements under examination). 
 Xulosa standartlari: 
1.
 
Hisobotning  GAAP  bilan  mos  tushishi.  Xulosada  moliyaviy  hisobotning 
buxgalteriya  hisobining  umumqabul  qilingan  tamoyillarga  mos  kelishi  haqida 
ma’lumot keltirib o’tiladi (The report shall state whether the financial statements are 
presented in accordance with generally accepted accounting principles). 
2.
 
 GAAP qoidalariga amal qilinmaydigan holatlar. Xulosada o’tgan yillar nuqtai 
nazaridan hisobot yilida ko’zda tutilmagan holatlar mavjudligi aniqlanishi kerak (The 

---

 
36 
report  shall  identify  those  circumstances  in  the  current  period  in  relation  to  the 
preceding period). 
3.
 
Ma’lumotlar bilan yoritib berishning etarliligi. Moliyaviy hisobotdagi axborot 
to’liq adekvat holda yoritib berilishi lozim, agarda xulosada boshqa holatlar ko’zda 
tutilmagan  bo’lsa.  (Informative  disclosures  in  the  financial  statements  are  to  be 
regarded as reasonably adequate unless otherwise stated in the report). 
4.
 
Moliyaviy  hisobot  haqida  fikrning  to’liq  bayon  etilishi.  Xulosa  moliyaviy 
hisobotning to’liqligi haqida fikrni yoki fikrning mavjud emasligi haqida tasdiqni o’z 
ichiga  olishi  kerak.  Agarda  yakuniy  xulosa  berilmagan  bo’lsa,  mos  keluvchi 
tamoyillar  bilan  inobatga  olish  kerak.  Auditorning  ismi  moliyaviy  hisobot  bilan 
bog’liq barcha hollarda xulosada auditorlik tekshiruvining aniq shakldagi turi bayon 
qilinishi  shart,  agarda  bu  ko’zda  tutilgan  bo’lsa,  shuningdek,  auditor  o’z  zimmasiga 
oladigan  mas’uliyatning  darajasi  haqida  fikr  bildirib  o’tishi  kerak  (The  report  shall 
either contain an expression of opinion regarding the financial statements, taken as a 
whole,  or  an  assertion  to  the  effect  that  an  opinion  coannot  be  expressed.  When  an 
overall  opinion  cannot  be  expressed,  the  reasons  therefore  should  be  stated.  In  all 
cases where the auditor`s name is assotiated with the financial statements, the report 
should  contain  a  clearcut indication  of the  character of  the auditor`s  examination,  if 
any, and the degree of responsibility he is taking).     
AICPA  tomonidan  qabul  qilingan  umumqabul  qilingan  standartlar  auditorlik 
faoliyatining  umumiy  tamoyillarini,  auditorlik  kasbining  umumiy  yo’nalishlarini  va 
auditor  faoliyatining  asosiy  jihatlarini  belgilab  berdi.  Yuqorida  sanab  o’tilgan 
standartlar asosida keyinchalik xalqaro auditorlik standartlari ishlab chiqildi. 
Auditning barcha standartlari quyidagi qismlardan tashkil topadi: 
1.
 
Umumiy qoidalar; 
2.
 
Standartda foydalaniladigan asosiy tushuncha va qoidalar; 
3.
 
Standartning mohiyati; 
4.
 
Amaliy  ilova. 
Umumiy qoidalarda quyidagilar aks ettiriladi: 
-
 
mazkur standartni ishlab chiqishning maqsadi va zarurligi; 

---

 
37 
-
 
standartlashtiriladigan ob’ekt; 
-
 
standartning qo’lanilish (amal qilish) sohasi; 
-
 
boshqa standartlar bilan o’zaro aloqasi. 
Auditning Xalqaro Standartlari – AXS (International Standards of Auduting – 
ISAs)  Buxgalterlarning  Xalqaro  Federatsiyasi  BXF  (International  Federation 
Accountants  –  IFAC)  tarkibidagi  Auditorlik  Amaliyoti  bo’yicha  Xalqaro  Komitet  – 
AAXK (International Auditing Practice Committe) tomonidan ishlab chiqiladi. IFAC 
1977  yil  7  oktyabrda  tashkil  topgan.  Ushbu  Federatsiyaga  dunyodagi  100  dan  ortiq 
mamlakatlarning,  shu  jumladan,  O’zbekistonning  ham,  milliy  buxgalterlik  jamoat 
tashkilotlari a’zo bo’lib kirgan.  
Auditning  Xalqaro  Standartlariga  muvofiq  auditorlik  faoliyatining  asosiy 
printsiplari  quyidagilardan  iborat: 
halollik,  haqqoniylik,  mustaqillik,  maxfiylik  va 
puxta bilimga egalik (kompetentlilik)
.  
Standartlashtiriladigan  har  bir  ob’ekt  bo’yicha  100  ta  raqam  (pozitsiya) 
berilgan.  Standartlash  ob’ektlari  11  ta  bo’lgani  uchun  jami  1100  standart  ishlab 
chiqilishi  mumkin.  Amaliyotda  bunday  miqdordagi  standartlar  uchun  ehtiyoj 
bo’lmaganligi  sababli  ularning  ko’pchiligidan  foydalanilmaydi.  Masalan, 
«Rejalashtirish»  (300-399)  deb  nomlangan  standartlash  ob’ekti  uchta  standartdan 
iborat: 300-«Rejalashtirish», 310-«Biznesni bilish», 320-«Auditda jiddiylik». Demak, 
rejalashtirish  masalalari  bo’yicha  yana  7  ta  standart  qabul  qilish  mumkin.  Bundan 
tashqari,  har  bir  standartga  10  tagacha  substandart  ochish  mumkin.  Bizga  ma’lum 
bo’lgan  manbalar  asosida  Auditning  Xalqaro  Standartlarini  va  ularning  qisqacha 
mazmunini quyidagi jadval ko’rinishida keltiramiz.  
Ushbu standartlar xalqaro miqyosda auditorlik faoliyatining sifati va mavqeini 
oshirishda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Bu  standartlar  va  me’yorlar  bir  qancha 
sohalar bo’yicha ishlab chiqiladi: 
a) audit bo’yicha xalqaro me’yorlar; 
b) boshqaruv hisobining xalqaro amaliy qoidalari; 
v) jamoat sektori bo’yicha xalqaro me’yorlar. 
IFAC  hisob  va  auditga  doir  barcha  faoliyatini  o’zining komitetlari  orqali  tashkil 

---

 
38 
etadi  va  amalga  oshiradi.  Hozirgi  vaqtda  bular  jumlasiga:  auditorlik  amaliyoti 
bo’yicha  komitet,  o’qitish  bo’yicha  komitet,  etika  (axloq)  bo’yicha  komitet, 
moliyaviy  hisob  va  boshqaruv  hisobi  bo’yicha  komitet,  rejalashtirish  bo’yicha 
komitet, jamoat sektori bo’yicha komitet va boshqalar kiradi. 
Butun  dunyo  auditorlari  mazmunan  o’xshash  ishni  bajarsalarda,  har  bir 
mamlakatda  auditorlik  faoliyatini  tashkil  etish  o’zining  milliy  xususiyatlariga  ega 
bo’lishi  mumkin.  Auditorlik  faoliyatining  xalqaro  standartlari  va  me’yorlari  esa  u 
yoki bu mamlakatning milliy standartlari va me’yorlarini bekor qilmaydi. 
Ko’plab  mamlakatlar  (O’zbekiston  1999  yildan  boshlab)  o’zlarining  milliy 
standartlarini  va  boshqa  me’yoriy  hujjatlarini  ishlab  chiqmoqdalar.  Ular  IFACning 
asosiy talablarini ta’minlash zaruratiga yo’naltirilgan o’z auditorlik uslubiyatiga ega. 
Standartlar  boshqa  normativ  hujjatlar  kabi  quyidagi  rekvizitlardan  tashkil 
topadi:  standart  nomeri,  amalga  kiritilish  sanasi,  standartning  qo’llanish  sohasi, 
muammo tahlili va boshqalar. 
Auditorlik standartlari 4 xil bo’ladi: 
1.
 
Auditning umumiy standartlari; 
2.
 
Auditning ishchi standartlari; 
3.
 
Hisobot standartlari; 
4.
 
Maxsus standartlar. 
Auditning umumiy standartlariga quyidagilar kiradi: 
Auditning asosiy tamoyillari 
Moliyaviy hisobotlar auditining maqsadi va hajmi 
Auditni o’tkazishga rozilik haqida auditorlik tashkilotining xat-majburiyatidir. 
Auditning ishchi standartlariga quyidagilar kiradi: 
Auditni rejalashtirish 
Auditorlik isbotlash 
Auditni hujjatlashtirish 
Audit  davomida  buxgalteriya  hisobi  va  ichki  nazorat  tizimini  o’rganish  va 
baholash 
Buxgalteriya hisobotida o’zgarishlar bo’lganida auditorning hatti-harakati 

---

 
39 
Ekspert xizmatidan foydalanish 
Auditorlik tanlash 
Audit  o’tkazish  natijalari  bo’yicha  iqtisodiy  sub’ekt  rahbariga  auditorning 
yozma axboroti. 
Hisobot standartlariga quyidagilar kiradi: 
Moliyaviy hisobotni tekshirganligi xususida auditorlik hisoboti 
Buxgalteriya hisoboti to’g’risida auditorlik xulosasini tuzish tartibi 
Auditorlik  xulosasini  imzolash  sanasi  va  buxgalteriya  hisoboti  tuzilgan  va 
taqdim qilingandan keyingi sanadan yuz beradigan voqealarni aks ettirish. 
Maxsus standartlarga quyidagilar kiradi: 
Bank auditi bo’yicha maxsus standartlar 
Sug’urta faoliyati auditi bo’yicha maxsus standartlar 
Bojxona auditi bo’yicha maxsus standartlar. 
Bu  standartlarda  auditorlik  tekshiruvini  o’tkazish  hamda  auditorlik  xulosasini 
tuzishning  asosiy  qoidalari  ifodalanadi.  Bular  yordamida  auditor  auditorlik 
tekshiruvining  hajmi  va  ko’lamini,  shuningdek,  muayyan  uslubini  tanlashi  mumkin. 
Shu bilan birgalikda audit standartlari auditorlik tekshiruvi sifatini baholovchi mezon 
bo’lib xizmat qiladi.