Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

39

II bob.

 Davlat va huquqning

vujudga kеlishi

Davlat va huquq nazariyasi doirasida «jamiyat» fenomenini ilmiy o‘rganish 

va tahlil etishning o‘ziga xos ma’nosi va ahamiyati bor. Birinchidan, qadim 

jamiyatning paydo bo‘lishi va evolyutsiyasi sabablari hamda qonuniyatlarini 

ochish; ikkinchidan, hozirgi jamiyatning mohiyatini anglash, unda davlat va 

huquqning o‘rnini hamda rolini belgilash, zamonaviy jamiyat taraqqiyotining 

qonuniyatlari va tendensiyalarini ochishdan iborat. Masalan, qadimgi jamiyat 

taraqqiyotida o‘zlashtiruvchi iqtisodiyotni va ne’mat yaratuvchi iqtisodiyotni 

farqlash mumkin. Davlatli uyushgan dastlabki jamiyat va zamonaviy jamiyatlar 

tahlilini industrial (sanoatlashgan) va postindustrial jamiyatlarga ajratib tahlil 

etish mumkin. Postindustrial jamiyat – ijtimoiy taraqqiyotning yangi bosqichi. 

U fuqarolik jamiyati, axborotlashgan jamiyat tushunchalari bilan hamoxang. 

Ushbu ilmiy kategoriyalar mazmuni va xususiyatlarini keyingi boblarda bataf-

sil bayon etamiz.

Davlat va huquqning kelib chiqishi ma-

salasi yurisprudensiyaning o‘ta dolzarb, ayni 

vaqtda, bahs-munozarali mavzusi bo‘lib hiso-

blanadi. Ular paydo bo‘lishining yalpi qonuni-

yatlari borasida olimlar o‘rtasida hamfikrlilik va yakdillik yo‘q. O‘z tabiatiga 

ko‘ra, davlat va huquq ijtimoiy – tarixiy kategoriyalardir. Davlat va huquq 

aynan jamiyat bag‘rida paydo bo‘lib, faqat jamiyat miqyosida faoliyat qilishi 

bois ular – ijtimoiy xususiyatga ega bo‘ladi. Boshqacha aytganda, davlat va 

huquq ijtimoiy taraqqiyotning mahsuli sifatida jamiyat hayotini boshqarish, 

insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish missiyasini bajaradi.

Davlat va huquqning tarixiyligi shundaki, ular jamiyat evolyutsiyasining 

muayyan tarixiy bosqichida, ya’ni tegishli shart-sharoitlar yetilgan vaziyatda 

vujudga keladi. Insoniyat tarixida shunday davrlar bo‘lganki, unda davlat ham, 

huquq ham bo‘lmagan. Demak, bundan quyidagi metodologik ahamiyatga mo-

lik xulosa chiqariladi: davlat va huquq jamiyatning doimiy mavjud bo‘lish ham-

da yashash sharti emas. Kishilar bir qancha minglab yillar mobaynida davlat 

hokimiyatisiz va huquqiy tartibotsiz yashab kelganlar. Bu davr ibtijoiy jamoa 

tuzumi davri bo‘lgan.

Davlat va huquqning kelib chiqishi sabablarini chuqur va atroflicha 

anglab yetish uchun ular shakllangan makon-zaminni, ya’ni ibtidoiy jamiyat 

tarixini o‘rganish, tahlil etish lozim.