Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

IX bob. HUQUQ PRINSIPLARI 

VA FUNKSIYALARI

Huquq prinsiplari 

tushunchasi va 

mohiyati

1-§.

---

185

IX bob.

 Huquq prinsiplari  

va funksiyаlari

Huquq prinsiplari huquqning shakllanish jarayoni, rivojlanishi va hara-

katlanishining rahbariy g‘oyasi, boshlang‘ich qoidasi, yetakchi mezoni sifatida 

maydonga chiqadi.

Avvalo qonunda, huquqiy normalarda o‘z tasdig‘ini topadigan huquq prin-

siplari jamiyatning butun siyosiy-huquqiy hayotiga, mamlakat ijtimoiy tizimiga 

to‘laligicha singib ketadi. Ular nafaqat huquqning mohiyatini, balki uning maz-

munini tavsiflaydi, uning ichki tuzilishi, statik holati bilan bir qatorda, huquqni 

qo‘llash jarayonini, huquq faoliyatining dinamikasini aks ettiradi. Huquq prin-

siplari normativ hujjatlarni tayyorlashning butun jarayoniga, ularni qabul qilish 

va chiqarish, huquqiy talablarga rioya etish kafolatlari o‘rnatilishiga nihoyatda 

katta ta’sir ko‘rsatadi.

Huquq prinsiplari o‘ziga xos tayanch tuzilma bo‘lib, unga nafaqat huquq 

normalari, institutlari yoki tarmoqlari, balki butun huquq tizimi asoslanadi. 

Mazkur rahbariy tamoyillar davlat organlarining huquq ijodkorligi, huquq-

ni qo‘llash va huquqni muhofaza qilish bilan bog‘liq butun faoliyati uchun 

yo‘naltiruvchi mash’al bo‘lib xizmat qiladi. Huquqiy tizimning bahamjihatligi, 

barqarorligi va samaradorligi ularga rioya etish darajasiga bevosita bog‘liq. 

Huquq prinsiplari umummajburiy tusga ega bo‘lganligi sababli ular turli huquq 

tarmoqlari va institutlari, normalari va huquqiy munosabatlar, obyektiv hamda 

subyektiv huquq o‘rtasidagi ichki birlikni, uyg‘unlik va o‘zaro aloqadorlikni 

ta’minlashga ko‘maklashadi.

O‘z mohiyati va tabiati jihatidan huquq prinsiplari tasodifiy emas, balki 

jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy tizimi tomonidan bevosita belgilanadi. 

Bundan tashqari, ular mazmuniga mamlakatda mavjud davlat va huquq, 

hukmron siyosiy va davlat rejimi, jamiyat siyosiy tizimining qurilishi hamda 

amal qilishi tamoyillari o‘z ta’sirini o‘tkazadi

1

.

Yuqoridagi fikr kundek ravshan, uni isbotlashning hojati yo‘q. Zero, aytay-

lik, feodal huquqning tuzilishi va harakatlanishi prinsiplari quldorchilik huquqi 

yoki hozirgi zamonaviy huquq prinsiplaridan tubdan farq qiladi. Shuningdek, 

Rim huquqiga asoslangan hozirgi roman-german huquqining prinsiplari islom 

dini arkonlariga asoslangan musulmon huquqi prinsiplaridan farq qilishi bar-

chaga ayon.

Huquq prinsiplari, odatda, bevosita qonun hujjatlarida (konstitutsiya va 

joriy qonunlarning muqaddimasida, moddalarida) mustahkamlanadi; ba’zan 

huquq normalarining mazmunidan kelib chiqadi. Masalan, O‘zbekiston 

Respublikasi Konstitutsiyasining muqaddimasida inson huquqlari va davlat suve-

reniteti g‘oyalariga sodiqlik prinsipi, xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan 

1 

Qarang: Васильев А.М. Правовые категории. Методологические аспекты разработки системы 

категорий теории права. – М., 1976. – 216–225-betlar.

---