Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

149

VII bob.

 Jamiyatning siyosiy 

tizimi va davlat

– 

birinchidan,

 siyosiy tizim doirasida qabul qilinadigan qarorlar butun 

jamiyat uchun majburiydir;

– 

ikkinchidan,

 siyosiy tizim ijtimoiy muhit va avvalo jamiyatning ijti-

moiy-iqtisodiy tuzilmasi bilan uzviy bog‘liqdir;

– 

uchinchidan,

 siyosiy tizim jamiyatning boshqa tizimlariga nisbatan 

mustaqildir.

Siyosiy tizim jamiyatning maqsad va vazifalarini belgilovchi, uning im-

koniyatlarini amalga oshirishga safarbar qiluvchi mexanizmdir. Siyosiy tizimni 

siyosiy hokimiyatni shakllantiruvchi va amalga oshiruvchi vositalari bo‘lgan 

davlat tashkilotlari va siyosiy munosabatlar yig‘indisi deb tushunish maqsadga 

muvofiqdir.

Siyosiy tizimni mohiyati quyidagi vazifalarda o‘z ifodasini topadi:

– siyosiy tizim o‘zida jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, etnik va milliy tuzil-

malarini, demografik jarayonlar, aholining ma’lumot darajasi, ijtimoiy onggi 

holati, ma’naviy-ruhiy va ma’rifiy-mafkuraviy hayotni, xalqaro ahvolni aks 

ettiradi;

– siyosiy tizim orqali mafaatlarning asosiy guruhlari aniqlanadi. Zero, 

hozirgi sharoitda jamiyatimiz siyosiy tizimi oldida avvalo, bozor munosabatlariga 

bosqichma-bosqich o‘tishda turli manfaatlar muvozanatiga erishish vazifasi 

turibdi.

Jamiyatning siyosiy tizimi to‘g‘risidagi ta’limotlar yurisprudensiyada 

XX  asrning 60–70-yillarida namoyon bo‘la boshladi. Siyosiy tizim masalasi 

faqat huquqshunoslik fanining predmeti bo‘lib qolmay, balki uni siyosatshunos-

lik, sotsiologiya, falsafa kabi fanlar ham o‘rganadi.

«Siyosiy tizim» tushunchasi bahs va munozaraga boy bo‘lib, huquqshunos 

olimlar tomonidan turli xil tarzda ta’riflanadi. Siyosiy tizim – xalq irodasiga 

muvofiq, siyosiy hokimiyatni amalga oshirishga xizmat qiluvchi siyosiy tash-

kilotlar (davlat, siyosiy partiyalar, jamoat birlashmalari, nodavlat uyushmalar), 

siyosiy normalar, prinsiplar, institutlar, jarayonlarning o‘zaro aloqadorligi va 

mushtarak yig‘indisidir

1

. Boshqa bir nuqtayi nazarga ko‘ra, «siyosiy tizim» – 

shaxslarning siyosiy hokimiyatni amalga oshirish jarayonidagi tashkiliy mus-

taqilligi va siyosiy faolligini rivojlantiradigan davlat, jamoat tashkilotlari va 

boshqa uyushmalarning yig‘indisidir

2

.

Mazkur ta’riflar yordamida jamiyat va davlatning aloqalarini aniqlash, 

davlatning jamiyat siyosiy tizimidagi o‘rni va mavqeini ko‘rsatib beradigan iqti-

sodiy, ijtimoiy-siyosiy omillarni belgilab olish mumkin. Siyosiy tizim insonlar 

faoliyatining alohida sohasi – siyosat, siyosiy munosabatlar va aloqalar sohasi 

1 

Qarang: Оdilqoriyev Х.T. Konstitutsiya va fuqarolik jamiyati. – T., 2002. – 82-bet.

2 

Qarang: Saidov А.Х., Tadjiхanov U.T. Davlat va huquq nazariyasi. T.2. – T., 2001. – 125-bet.

---