Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

120

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

D

a

vl

at

n

in

g

 a

so

si

y

 f

u

n

k

si

y

a

la

ri

D

a

vl

at

n

in

g

 f

u

n

k

si

y

a

la

ri

D

a

vl

a

tn

in

g t

a

sh

q

i f

un

k

si

y

a

la

ri

D

a

vl

a

tn

in

g i

chk

i f

un

k

si

y

a

la

ri

А

so

si

y v

a q

o‘

sh

im

ch

a 

fu

n

k

si

y

a

si

D

o

im

iy v

a v

a

q

tin

ch

a 

fu

n

k

si

y

a

si

Ic

hk

i v

a t

a

sh

q

i 

fu

n

k

si

y

a

si

Q

o‘

ri

q

la

sh v

a t

a

rt

ib

ga 

so

li

sh

 f

u

n

k

si

y

a

si

Iqtisodiy funksiyasi

Тa’lim funksiyasi

Тabiatni muhofaza qilish 

(ekologiya) funksiyasi

Huquqiy tartibni muhofaza 

qilish (huquqni muhofaza 

qilish) funksiyasi

Moliyaviy nazorat 

funksiyasi

Ijtimoiy funksiyasi

Davlat chegaralarini 

qo‘riqlash

Jahonda tinchlikni 

o‘rnatish bo‘yicha 

hamkorlik qilish

Тashqi hujumdan 

mamlakatni mudofaa  

qilish funksiyasi

Boshqa davlatlar bilan 

o‘zaro manfaatli hamkorlik 

qilish funksiyasi

---

121

VI bob.

 Davlat mеxanizmi  

(apparati)

Davlat hokimiyatini amalga oshirish 

masalasi barcha zamonlarda dolzarb bo‘lgan 

va hozir ham shunday. Davlatning institutsi-

yaviy elementi – davlat hokimiyatining 

uyushtirilishi, tashkillashtirilganligi, ya’ni 

tashkilot sifatida rasmiylashtirilganligidir. Davlatni tashkilot sifatida turli 

nuqtayi nazardan talqin etish mumkin. Teran ma’noda, davlat – bu mam-

lakatning butun aholisini qamrab oladigan iyerarxik (pog‘onama-pog‘ona 

uyushgan) tashkilot bo‘lib, bunda aholi davlatning boshlang‘ich elemen-

ti hisoblanadi. Aholining bu uyushmasi – tashkilotida, bir tomonda – 

«boshqariluvchi fuqarolar» bor, ikkinchi tomonda – butun davlat tashkilotini 

boshqaruvchi 

apparat

 mavjud

1

.

Davlatga o‘z hokimiyatini amalga oshirish imkonini beruvchi tashkiliy-

moddiy kuch – bu davlat apparati(mexanizmi)dir. Bu apparat (mexanizm) 

davlatning nimadan tashkil topganligini anglatadi. Davlat apparati – davlat 

hokimiyatini amalga oshiruvchi organlar tizimi. U davlat oldida turgan maqsad 

va vazifalarni bajarishga qaratilgan asosiy funksiyalarni ado etadi. Apparat – 

jamiyatda boshqaruvni amalga oshiruvchi lavozimli xodimlar va boshqaruv 

organlari yig‘indisidir. Davlat va huquq nazariyasida davlat hokimiyatini amal-

ga oshiruvchi maxsus tashkilot 

«davlat apparati»

 va 

«davlat mexanizmi»

 

atamalari bilan ifodalanadi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy, 

siyosiy, ijtimoiy, huquqiy islohotlarda davlatning roli, uning bosh islohotchilik 

xususiyatlarini ushbu sermazmun ishlarni amalga oshirishda davlatning, davlat 

organlarining va eng asosiysi, davlat mexanizmining tutgan o‘rni beqiyosdir

2

.

Davlat mexanizmi (apparati) da jamiyat oldidagi iqtisodiy, ijtimoiy va siyo-

siy sohalardagi vazifa va funksiyalarni bajarish maqsadida, bir qancha davlat 

organlari iyerarxiya asosida, yagona bir tizimga birlashadi. Shuningdek, u o‘z 

funksiyalarini bajarib, davlat hokimiyatini amalga oshiradi. Davlat mexanizmi-

1 

Qarang: Проблемы общей теории права и государства / Под ред. проф. В.С. Нерсесянца. – М., 

2008. – 565-bet.

2 

Qarang: Karimov I.А. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, 

mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. – T., 2005. – 40-bet.

VI bob. DAVLAT MEXANIZMI (APPARATI)

Davlat mexanizmi 

(apparati) 

tushunchasi va 

mohiyati

1-§.

---

122

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

ni tashkil etish muayyan obyektiv prinsiplarga tayanadi. Bu esa, jamiyatning 

davlat tomonidan samarali idora etilishini ta’minlaydi.

Davlat vazifalarini bajarish uchun ularga mos ravishda davlat organlari 

tashkil etiladi va bu organlar asosiy mas’uliyatni o‘z zimmasiga oladi. Masa-

lan, qonunlarni yaratish uchun parlament shakllantiriladi, qonunlarga bir xilda 

amal qilinishini nazorat qilish maqsadida prokuratura organlari tashkil etiladi. 

Davlat hokimiyatini tashkil etish va faoliyat yuritishi vakolatlarning taqsim-

lanishi prinsipi asosida amalga oshiriladi. 

Xorijiy mamlakatlarning konstitutsiyalarida, odatda, davlatning normativ 

tavsifi, hokimiyat va davlat idoralari ko‘rinishlarining izohi bayon etiladi. Bu 

qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati, prezidentlik instituti, marka-

ziy va mahalliy hokimiyat idoralari tizimidan iborat. O‘zbekiston Respublika-

sining Konstitutsiyasiga binoan ham qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud 

hokimiyati – davlatning uchta asosiy tayanchidir.

Davlatning jamiyat hayotining asosiy sohalariga, fuqarolar va ijtimoiy 

guruhlar faoliyatiga ko‘rsatadigan ta’siri maqsadli va samarali bo‘lishi lozim. 

Ushbu maqsadga ishchan, izchil, «qobiliyatli» davlat apparati vositasida 

erishiladi. Davlat ishlarini boshqarish davlat apparati tarkibida yuqori uyush-

qoqlikni, vakolatlar doirasida omilkor harakatni, mahorat va professionalizmni 

talab etadi. 

Hozirgi kunda davlatshunos olimlar davlat apparatining, eng avvalo, fuqa-

rolar va ular uyushmalarining turli ehtiyoj va manfaatlarini mutanosiblashtirish 

mexanizmi deb hisoblaydilar. Bunday fikrning to‘g‘riligi davlat mexanizmining 

o‘ziga xos umumiy belgilarini tahlil etish jarayonida yaqqol ko‘zga tashlanadi.