Toshkent farmasevtika instituti "tasdiqlayman"

tahlilida qo‘llanilishi.  
Taqsimlovchi xromatografiyaning turlaridan farqli o‘laroq gel-xromatografiyasida 
qo‘zg‘aluvchi va qo‘zg‘almas faza sifatida bir xil erituvchi qo‘llaniladi. Bunda qattiq-faza ya’ni gel 
zarrachalari ustidan oqim bo‘yicha xarakatlanuvchi erituvchi qismi qo‘zg‘aluvchi faza vazifasini 
bajaradi va aniqlanuvchi aralashma komponentlarini kolonka bo‘ylab xarakatlantiradi. 
Qo‘llanilayotgan erituvchining ikkinchi qismi esa gel zarrachalari ichki g‘avaklariga shimiladi va shu 
xolda qo‘zg‘almas faza vazifasini bajaradi. 
Molekulalar o‘lchami turlicha bo‘lgan aralashmalarda moddalarni bir-biridan ajralish sodir 
bo‘ladi, gel zarrachalarida g‘ovaklarning o‘lchami bir xil bo‘lib, u o‘zidan kichik xajmli molekulalarni, 
g‘ovaklar ichiga o‘tkazadi. Tekshiriluvchi aralashma gel orqali filtrlanganda kichik xajmli molekulalar 
gel g‘ovaklariga shimilib g‘ovakdagi erituvchida ushlanib qoladi, katta yirik molekulalar esa gel 
zarrachalari orasidan gel g‘ovaklariga shimilmasdan qo‘zg‘aluvchi erituvchi bilan birga xarakatlanadi. 
Demak avval yirik xajmli molekulalar yuviladi, kichik xajmli molekulalar esa yirik molekulalardan 
so‘ng yuviladi. SHunday qilib gel xromatografiyasi modda aralashmasini modda molekulasi xajmiga 
va massasiga bog‘liq xolda bir-biridan ajratadi. Bu usul sodda, tez va eng kerakligi moddalar 
aralashmasi boshqa xromatografik turlariga nisbatan ancha engil sharoitda ajratiladi. 
Modda aralashmasini ajratishda asosiy faktorlardan tashqari, qo‘shimcha, ya’ni adsorbsiya va 
kimyoviy faktorlar xam ta’sir etadi. Xromatografiyalash sharoitini tanlangada bular xisobga olinishi 
lozim. 
Gellarni birinchi bo‘lib 1959 yilda Porat va Flodinlar suyuq aralashmalar uchun qo‘llaganlar.  
Gel qatlamini toza erituvchi bilan yuvilganda katta xajmli molekulalar erituvchi suyuqlik 
xarakat tezligiga yaqin tezlikda xarakatlanadi, bir vaqtda kichik xajmli molekulalar esa gel 
g‘ovaklariga shimilgan bo‘lganligi tufayli sekin kechroq xarakat lanadi. SHunday qilib moddalar 
aralashmasi gel qatlamidan molekula xajmiga bog‘liq xolda birin-ketin ajrala boshlaydi. 
Gel xromatografiya usulini qo‘llash aniqlanuvchi moddalar aralashmasi komponentlari bir xil 
molekulyar massaga ega bo‘lgan xollar uchun qulay xisoblanadi. Bunda aniqlanuvchi modda bilan gel 
fazani orasidagi o‘zaro ta’sir farqi asosida moddalar ajraladi. Odatda ikki xildagi o‘zaro ta’sir namayon 
bo‘ladi: 
1) zaryadlangan ajraluvchi molekulasi zaryadlangan zarralar o‘rtasidagi ta’sir kuchi; 
2) gel qobig‘idan dispers kuchi xolida bo‘ktirilgan gel fazasida erigan moddalar bilan bog‘liq 
ionogen guruxlar ta’siri. 
Gel xromatografiyasi ikki turda, ya’ni kolonkali va yupqa qavatli usullarda qo‘llaniladi.