Al-хоrazmiy nоmidagi urganch davlat universiteti “pеdagоgika va psiхоlоgiya” kafedrasi o`qituvchisi

«endopsixik»

 

(ichki  psixik)  va 

«ekzopsixik»

  (tashqi  psixik)  a‟zolarga  bo„linadi.  Ularning 

fikricha,  «endopsixika»  shaxsning  ta‟sirchanlik,  xotira,  tafakkur  va  xayol 

jarayonlarining  xususiyatlarini,  irodaviy  zo„r  berish  qobiliyatini  o„z  ichiga  olsa, 

«ekzopsixika» shaxs munosabatlarining tizimini, uning tajribalarini, qiziqishlarini,  

mayllarini, ideallarini, hissiyotni, bilimlarni o„z ichiga oladi deb ko„rsatadilar. Bu 

nazariyani  haqiqatga  mos  kelmasligi  shundaki,  u  ijtimoiy  faktor  bilan  biologik 

faktorni, muhit bilan biologik tuzilishni «ekzopsixika» bilan «endopsixika»ni bir-

---

biriga qarama-qarshi qilib qo„yadi. (A. V. Petrovskiyning «Umumiy psixologiya» 

kitobidan. 1992- yil). A. V. Petrovskiy shaxs tuzilishidagi tabiiy, organik tomonlar 

va holatlar uning ijtimoiy shart-sharoitlariga bog„liq elementlardir deb ta‟kidlaydi. 

Uningcha  shaxs  tuzilishidagi  tabiiy  (anatomo-fiziologik  va  boshqa  sifatlar)  va 

ijtimoiy faktorlar birlikni tashkil qiladi va ular mexanik ravishda bir-biriga qarama-

qarshi  qo„yilishi  mumkin  emas  deb  ko„rsatadi.  A.  V.  Petrovskiy  shaxsning 

tuzilishida  tabiiy,  biologic  va  ijtimoiy  faktorlarning  rolini  tan  oladi.  Taniqli  rus 

olimi S. L. Rubenshteyn shaxs tuzilishini 3 faktor bilan belgilaydi.  

1.  Shaxsning  yo„nalganligi  –  uning  ehtiyojlari,  qiziqishlari,  ideal,  e‟tiqod, 

motivlar, dunyoqarashida namoyon bo„ladigan xususiyatlar.  

2. Bilim, ko„nikma va malaka – bilish, o„qish faoliyati natijasida, 

hayot jarayonida orttirgan xususiyatlari. 

3. Individual, tipologik xususiyatlar – temperament, xarakter va qobiliyatida 

namoyon bo„ladigan xususiyatlar. 

Shaxsning  tuzilishi  haqidagi  fikrlardan  shu  narsa  ma‟lumki,  uni  tuzilishi 

biologik  va  ijtimoiy,  tabiiy  faktorlar  bilan  belgilanadi.  Uning  shaxs  sifatida 

namoyon  bo„lishi  hayot  jarayonida  ijtimoiy  muhit,  ijtimoiy  ta‟lim-tarbiya  va 

shaxsning faoliyatidagi faolligi bilan bog„liqdir. 

Psixik jarayonlar, holatlar va xususiyatlarning o„zaro bog„liqligi, aloqadorligi 

esa  odamdagi  barcha  sifatlarning  bir  butunligini  ta‟min  etadi  va  shaxsning 

psixologik  tuzilishini  tashkil  qiladi.  Shaxsning  biron  maqsadni  ko„zlashi  va 

dunyoqarashi  Shaxsning  belgisi  va  o„zini  anglashining  mazmuni  –  uning  biron 

maqsadni ko„zlashi, shunga intilishidan iborat. Shaxsning muhim xossasi shuki, u 

biron  maqsadni  ko„zlaydi,  shu  maqsadga  intiladi.  Shaxs  hamisha  biron  narsaga, 

biron maqsadga, biron obyektga ko„z tikadi, unga intiladi, voqelikning real sohalari 

ana  shunday  obyekt  bo„ladi,  ammo  haqiqatda  yo„q  bo„lgan,  xomxayoldan  kelib 

chiqqan narsalar ham shunday obyekt bo„lmog„i mumkin. 

Shaxs  o„z  hayotida  muayyan  bir  ideal  uchun,  kishi  istiqbolning  o„z  umrida 

amalga  oshirish  lozim  deb  hisoblaydigan  va  amalga  oshiradigan  barkamol  obrazi 

uchun  intiladi  va  shuni  o„ziga  oliy  maqsad  qilib  oladi.  Odam  shu  maqsadni  deb 

---

yashaydi  va  hayotining  ma‟nosi  shunda  deb  biladi.  Odamning  intilishlari,  hayot 

maqsadi  muayyan  va  barqaror  maqsad  bo„lishi  uchun  shu  yuksak  ideal  ham 

xomxayol  mahsuli bo„lmasdan, balki  haqiqatan ham  hayotiy,  barqaror va doimiy 

ideal  bo„lishi  kerak.  Yuksak  ideal  yoki  oliy  maqsad  kishining  dunyoqarashidan 

kelib chiqqandagina barqaror va ideal bo„la oladi. Dunyoqarashning bo„lishi ham 

shaxsning  muhim  belgisidir.