Abduvohidov S. N., Ganiyev Z. A. Geografiya ta’limi metodikasi

 
 

---

122 
 
5.2.1.Geografiya ta’limining og‘zaki metodlari 
O‘qituvchi  geografiya  darsida  tadbiq  etiladigan  metod  va  uslublarning  qay 
biridan  foydalanishidan  qat’iy  nazar  jonli  so‘zdan  foydalanishga  to‘g‘ri  keladi. 
O‘qituvchining  og‘zaki  bayoni  ta’lim-tarbiyada  muhim  ahamiyatga  ega. 
O‘qituvchi  o‘quvchilarga  jonli  so‘z  orqali  chuqur  bilim  beradi,  ularni  geografiya 
fanining 
asosiy 
muammolari 
va 
eng 
so‘ngi  yutuqlari  bilan  bilan 
tanishtiradi.Og‘zaki  bayon  uslubidan  mohirlik  bilan  foydalansa  10-15  daqiqa 
davomida  o‘quvchilarga  ko‘p  ma’lumot  berishi  mumkin.  Ammo  og‘zaki  bayon 
uslubi maktab geografiyasi oldidagi barcha vazifalarni o‘quvchilarni karta, darslik, 
o‘quv  qo‘llanmalari  bilan  ishlashga  o‘rgatish  vazifalarini  hal  eta  olmaydi.  Shu 
sababdan  hamma  darsni  og‘zaki  bayon  uslubi  bilan  o‘tish  bu  uslubni  birdan-bir 
asosiy uslub, deb bilish ma’qul emas. Chunki og‘zaki bayon bilan cheklanib qolish 
o‘quvchilarning  karta  darslik  va  boshqa  qo‘llanmalar,  texnika  vositalari  bilan 
ishlash  va  tajriba  o‘tkazishlariga  imkon  bermaydi.  Maktablarda  o‘quv  moddiy 
bazalari  yo‘q  vaqtlarda  og‘zaki  usul  o‘qitishining  asosiy  uslubi  hisoblangan. 
Og‘zaki bayon uslubi turli mazmundagi o‘quv ko‘rsatmali qo‘llanmalar bilan birga 
qo‘shib olib borilgandagina yaxshi samara beradi. 
Biron  mavzuni  og‘zaki  bayon  etganda  o‘quvchilar  qunt  bilan  tinglashlari 
kerak.  Mavzu  va  reja  tushuntirilgandan  so‘ng  o‘qituvchi  so‘zlab  beradigan 
ma’lumotni shu reja asosida bayon etishi, bayon davomida o‘quvchilar faoliyatini 
oshiruvchi  turli  usullar  (taqqoslash,  nom  va  joylarni  kartadan  toptirishi,  savol  - 
javob  )dan  foydalanish,  o‘rganilgan  masalalar,  yuzasidan  xulosalar  chiqarishi 
lozim.  O‘quvchilar  bilim  va  ma’lumotlarni  yaxshiroq  o‘zlashtirib  olishlari  uchun 
ularning  e’tiborini  ko‘proq  asosiy  masalalarga  jalb  qilish,  masalaning  asosiy  va 
ikkinchi  darajasi  o‘rinlarni  ajrata  olishlariga  imkoniyat  yaratish  zarur.  O‘qituvchi 
dars jarayonida o‘quv materiallarini og‘zaki bayon qilib berish bilan chegaralanib 
qolmasidan  har  xil  ko‘rsatmali  qurollar  (rasmlar,  illustrasiyalar,  maketlar,  texnika 
vositalari)dan  ham  foydalanadi.  O‘qituvchining  og‘zaki  bayonini  keng  ma’noda 
tushunmoq  kerak,  jonli  nutq  deganda  ta’limning  og‘zaki  metodigina  emas,  balki 
o‘qituvchining  butun  dars  davomida  jaranglab  turadigan  so‘zini,  uyda  bajarish 
uchun berilgan topshiriqlar mazmunini va ularni bajarish yo‘llarini izohlashga doir 
so‘zini,  seminarlar  uyushtirishdagi  kirish  so‘zini,  o‘quvchilarga  beriladigan  turli 
yo‘l-yo‘riqlarni,  izohli  baholash  va  boshqalarni  tushunish  kerak.  O‘qituvchining 
jonli so‘zi o‘quvchilarning o‘qib o‘rganishi va bilim faoliyatini boshqarishni, unga 
rahbarlik  qilish  yo‘llari  va  vositalarini  ham  o‘zida  mujassamlashtiradi.  Jonli 
nutqning bu imkoniyatlaridan oqilona foydalanish o‘quvchilar bilimining puxta va 
mustahkam  bo‘lishini  ta’minlaydi,  geografiya  o‘qitishning  ta’limiy  vazifalarini 
muvaffaqiyatli  amalga  oshirishga  yordam  beradi.  O‘qituvchining  nutqi  quyidagi 
pedagogik talablarga javob berishi kerak. 

---

123 
 
1.  Ilmiy  va  g‘oyaviy  jihatdan  to‘g‘ri  bo‘lishi,  tanlangan  material  ilmiy 
jihatdan asoslangan bo‘lishiga; 
2. Bilimlarning muntazam mantiqiy to‘g‘ri bo‘lishini ta’minlashga; 
3.  O‘quvchilar  uchun  tushunarli,  bilimlarni  puxta  o‘zlashtirishni 
ta’minlashga;  
4. Nutq obrazni qiziqarli bo‘lishiga, o‘quvchilarni hayajonlashtirishga; 
5.  Bayon  qilinayotgan  materialni  o‘quvchilar  yozib  olishiga  e’tibor  berish 
kerak. 
O‘quvchilar  o‘qituvchi  bayonini  o‘zlashtirishda  ba’zan  qiynaladi.  Ular 
materialni  xohlagan  vaqtlarda  qayta-qayta  o‘qib  chiqishlari  mumkin,  ammo 
o‘qituvchining  bayonini  qayta  eshita  olmaydilar.  Shunga  ko‘ra  o‘quvchilarning 
o‘rganishi  ustida  o‘qituvchining  nazorati  va  rahbarlik  qilish,  ayniqsa,  katta 
ahamayat kasb etadi. Og‘zaki bayon boshqa metodlar bilan birgalikda qo‘shib olib 
borilishi kerak.  Aks holda,  ayniqsa, kichik  yoshdagi  maktab o‘quvchilarida uning 
ko‘p  qo‘llanilishi  salbiy  natijalar  beradi.  Tajribalar  shuni  ko‘rsatmoqdaki,  6-7 
sinflarda  hikoya  yoki  tushuntirish  5-10  minutdan  oshmasligi  kerak.  Yuqori 
sinflarda  unga  ajraladigan  vaqt  bir  muncha  oshirilishi  mumkin.  O‘quvchilarning 
o‘qituvchi  bayonini  e’tibor  va  qiziqish  bilan  o‘rganishini  quyidagi  yo‘llar  bilan 
tashkil etish mumkin: 
1.  O‘qituvchi  darsning  vazifalari,  maqsad  va  bayonining  asosiy  o‘rinlarini 
qisqacha so‘zlab beradi. 
2.  O‘qituvchi  o‘rganilayotgan  mavzuning muhim  yoki  qiyinligini  aytib,  uni 
puxta  tushunib,  bilib  olish  uchun  nima  qilish  kerakligini,  aytaylik,  bayonining 
qaysi  qismlariga  e’tibor  berish  kerakligini,  qo‘shimcha  qanday  materiallar  (vaqtli 
matbuot,  ilmiy  ommabop,  geografik  adabiyotlar)ni  o‘qib  chiqish  zarurligi  va 
boshqalarni uqtirib o‘tadi. 
3.  O‘qituvchi  bayoni,  albatta,  geografiya  kartasi,  statistik  materiallar, 
grafiklar diagrammalar kontur karta, natural qo‘llanmalar, darslik bilan bog‘langan 
bo‘lishi kerak. Ayniqsa, geografiya o‘qitishda og‘zaki nutqni karta bilan bog‘lash 
nihoyatda  salmoqli  o‘ringa  ega.  O‘qituvchining  og‘zaki  nutq  uslubi,  o‘quvchilar 
bayonni puxta o‘rganish va ularning bilish faoliyatini faollashtirishda muhim o‘rin 
tutadi.  O‘qituvchi  bayonidagi  intonatsiya  va  urg‘uning  kuchi,  pauza,  geografik 
jumlalarning  ixcham  va  mantiqan  to‘g‘ri  ifoda  qilinishi,  nutqning  ravon,  sof, 
obrazli  va  ta’sirchan  bo‘lishi,  tabiat  va  xalqlarga  oid  hikmatli  so‘zlar  hamda 
aforizmlardan o‘rinli foydalanish, ayniqsa muhimdir. 
O‘quvchilarning  o‘qituvchi bayonini diqqat bilan tinglay  olish  qobiliyatlari 
turli sinflarda turlicha bo‘ladi va ko‘pincha qobiliyat barqaror bo‘lmaydi. Shunday 
ekan, og‘zaki bayonga ozroq vaqt ajratish ma’qul. Og‘zaki bayon uslubi bir necha 
usuldan iborat. 

---

124 
 
Tushuntirish  usuli.
 
O‘quvchilar  geografik  qonuniyatlarni,  geografik 
jarayonlarni  kengroq  ochib  berish  lozim  bo‘lganda  tushuntirish  usulidan 
foydalaniladi.  Tushuntirish  usuli  bilim  -  ma’lumotlarni  izchil  o‘rganish 
imkoniyatini  beradi.  Maktab  tabiiy  geografiyasi  kurslarida  yerning  shakli  va 
kattaligi,  yerning  sutkalik  va  yillik  harakati,  gradus  to‘ri,  tog‘larning  paydo 
bo‘lishi,  briz,  musson,  passat,  siklon  va  antisiklonlarning  vujudga    kelishi 
hodisalarini  bayon  qilganda  ushbu  usuldan  foydalaniladi.  Bilim  -  ma’lumotni 
tushuntirish vaqtida o‘qituvchi o‘quvchilarni fakt va hodisalardan xabardor qiladi, 
ular  o‘rtasidagi  aloqalarni  ochib  beradi,  xulosalar  chiqaradi  va  yakunlaydi. 
Tushuntirish ishlari sodda, aniq, ravon bo‘lishi kerak.  
Tushuntirish nazariy  o‘quv materialini egallash shakli bo‘lib, o‘quvchilarga 
geografik  jarayon  va  qonuniyatlarni  kengroq  ochib  berishi  lozim  bo‘lganda 
qo‘llaniladi. Tushuntirishda mulohaza qilish shakllari tahlil va sintez, kuzatish va 
xulosalarni  tahlil  qilish,  induksiya  (aniq  ma’lumotlar  asosida  xulosa  chiqarish). 
Deduksiya  (ilgari  o‘rganilgan  umumiy  hodisalar  asosida  ma’lum  qoida  ta’rifini 
shakllantirish)  keng  qo‘llaniladi.  Materiklar  va  okeanlar  geografiyasida  Sharqiy 
Osiyo  mavzusini  o‘tishda  musson  va  musson  tipidagi  iqlimni  quyidagicha 
tushuntirish  mumkin.  Ma’lumki,  Sharqiy  Osiyo  dunyodagi  eng  katta  okean  bilan 
tutash joyda joylashgan, shu tufayli Sharqiy Osiyo iqlimi bevosita quruqlik va suv 
ustida  turlicha  harorat,  bosim  vujudga  kelishi  bilan  belgilanadi.  Buni  doskada 
quyidagi tayanch reja asosida tushuntirish maqsadga muvofiq.  
1.  Yozda  quruqlik  va  okean  ustida  havo  harorati  qanday  taqsimlanadi? 
Qishdachi? 
2.  Yozda  quruqlik  va  okean  ustidagi  havo  bosimi  qanday  taqsimlanadi? 
Qishdachi? 
3. Agar bizga havo bosimi taqsimlanishi ma’lum bo‘lsa, shamol yo‘nalishini 
aniqlasak bo‘ladimi? 
Yuqoridagi  Blis  so‘rov  asosida  mussonning  mavsumiy  xarakterga  ega 
ekanligi  o‘quvchilarga  tushuntiriladi.  Tajribali  o‘qituvchilar  tushuntirish 
momentlarini  oldindan  belgilaydilar.  O‘qituvchi  har  bir  savolga  javoblarni 
faktlarga  tayangan  holda  berishi  kerak.  Quyi  sinflarda  tushuntirishda  suhbat  va 
hikoya  elementlari  ham  qisman  ishtirok  qiladi.  Yuqori  sinflarga  o‘tish  bilan 
tushuntirishda  hikoya  elementi  deyarli  uchramaydi.  Tushunish  jarayonida 
o‘quvchilar tomonidan javob reaksiyasi bo‘lishini ko‘zda tutish kerak. O‘qituvchi 
qisqacha muammoli Blis so‘rov berishni, qiyin joylarini qanday tushunganliklarini 
so‘rash,  aqliy  yoki  amaliy  ishlarni  bajarishga  undashi  mumkin  va  h.k.  Ikki 
tomonlama aloqa tushuntirishni takomillashtirishga yordam beradi.     
Hikoya  usuli.  O‘quv  materiallarini  bayon  qilish  shakli  bo‘lib,  asosan 
tasvirlash  xarakteriga  ega.  Hikoyada  ma’ruzaga  qaraganda  o‘qituvchi  o‘quvchilar 

---

125 
 
bilan ko‘proq muloqotda bo‘ladi. Hikoya yordamida o‘quvchilar bilan savol-javob 
qilib  bo‘lmaydigan  mavzularda  o‘qitishda  bu  metod  keng  qo‘llaniladi.  Masalan, 
vulqonlarni,  yer  qimirlashlari,  oqimlar,  kashfiyotlar,  ekvatorial  o‘rmonlar  va 
boshqalarda bu metodning afzalligi yorqin seziladi. Hikoya obyekt va hodisalarni, 
tabiat  va  jamiyatdagi  xalqlar  hayotidagi  hodisalar,  voqealarning  nutqda 
ifodalanishidir.  O‘qituvchi  biror  narsani  tasvirlash  orqali  unga  xos  bo‘lgan 
belgilarni ajratadi va shu bilan ularda tushuncha va tasavvurlar hosil qiladi. Hikoya 
o‘quvchilarda  materialni  o‘zlashtirib  olishni  yengillashtiradi.  Hikoyaning  ta’lim-
tarbiyaviy  ahamiyati  faktlarni  to‘g‘ri  tanlashga  bog‘liq.  Ba’zan  o‘qituvchi  asosiy 
bilimlarni  o‘zlashtirishi  qiyinlashtiradigan  bir  qator  qo‘shimcha,  ikkinchi  darajali 
ma’lumotlarni  bayon  qiladi.  Ayrim  hollarda  o‘quvchi  ekskursiyada  olgan 
taassurotlarini  aytayotganda  asosiy  narsani  ajrata olmasdan, ko‘rgan narsalarining 
hammasi  haqida  gapiraveradi.  Ma’lumotlar,  faktlar,  voqealar,  misollar  bitta 
umumiy  mavzu,  yagona  vazifaga  birlashtirilib  shu  vazifa  izchil  va  muntazam 
tarzda  ochib  berilsa,  hikoya  ijobiy  natija  beradi  va  oson  o‘zlashtirishga  yordam 
beradi.  Hikoya  mazmuni  o‘qituvchining  shaxsiy  tajribasi  bilan,  mahalliy  tabiat 
bilan bog‘lanishi uni maroqli qiladi, kechinma va his-tuyg‘ularni vujudga keltiradi. 
O‘qituvchi  konkret  vaziyatni  va  o‘quvchilarning  psixologik  xususiyatlarini 
e’tiborga olib, bevosita dars mazmuniga mos keladigan hikoyalarni tanlash kerak. 
Eng  muhimi,  hikoya  aniq  tuzilishiga  ega  bo‘lishi,  ya’ni  uning  boshlanishi, 
voqealarning rivojlanishi kulminatsion nuqtasi, xotima qismi bo‘lishi kerak. 
Agar  o‘qituvchi  hikoya  metodini  oldindan  tanlamasa,  hikoya  qiziqarsiz 
chiqadi. Maktab geografiyasida hikoyaning qo‘yidagi ikki turi keng qo‘llaniladi. 
 
1.  O‘rganilayotgan  kursda  faktik  bilimlar  tizimini  bayon  qilishdan  iborat 
bo‘lgan hikoyalar. Bularga sayohatchilar, materik va okeanlar haqida, O‘zbekiston 
geografiyasida  kishilarning  xo‘jaligi,  turmushi,  madaniyati  haqidagi  hikoyalar 
kiradi. 
 
2.  Tasviriy  hikoyalar  yoki  kartina-hikoyalar.  Bu  turdagi  hikoyaning  asosiy 
maqsadi geografik obyekt va hodisalar haqida o‘quvchilarda aniq tasavvurlar hosil 
qilishdan iborat. 
Birinchi  turdagi  hikoyalar  materialni  o‘rganishda  asosiy  metod  sifatida 
qo‘llanilsa,  illustrativ  hikoyalar  boshqa  metodlarni  to‘ldiruvchi  qo‘shimcha 
material  sifatida  ishlatiladi.  Ko‘pchilik  hollarda  har  ikki  turdagi  hikoyalar  bitta 
hikoyani  bayon  qilishda  ham  qo‘llanilishi  mumkin.  Tasvirli  hikoya  mazmunini 
badiiy  va  ilmiy-ommabop  adabiyotlar,  o‘qituvchining  sayohat  va  kinofilmlardan 
olgan  shaxsiy  kechinmalari  tashkil  qiladi.  Tasvirli  hikoya  geografik  talablarga 
javob  berishi  bilan  birga  obyekt  va  hodisalar  dars  mazmuni  bilan  uyg‘unlashgan 
ham  bo‘lishi  lozim.  Geografiya  ta’limida  karta,  rasmlar  asosida  hikoyalar  ham 
keng qo‘llaniladi. 

---

126 
 
Hikoyada  obyektning  umumiy  belgilaridan  asosiy  belgilar  ajratib 
ko‘rsatilishi  yaxshi  natija  beradi.  Masalan,  “Materiklar  va  okeanlar  tabiiy 
geografiyasi” kursida o‘qituvchi Uzoq Sharq tabiiy rayonidagi janubiy o‘rmonlarni 
hikoya qilmoqchi deylik. O‘quvchilarda bu o‘rmonlar haqida yaxshi tasavvur hosil 
qilish  uchun  bu  o‘rmonlarning  asosiy  o‘simlik  turlarini  va  ularning  joylashishi 
haqida  gapirish  kerak.  Keyin  o‘qituvchi  bu  o‘rmonlarga  xos  bo‘lgan  umumiy 
belgilarni ajratadi (qalinlik, ko‘p yaruslik), keyin shu o‘rmonlargagina xos bo‘lgan 
o‘simliklarni  ta’riflaydi.  Masalan,  Manjuriya  yong‘og‘ini  tasvirlab  uning  barglari 
kattaligini,  barglari,  asosan,  shoxlari  uchida  bo‘lishligini,  mevasi  qalin,  eti  qobiq 
bilan  o‘ralishini  hikoya  qiladi.  Hikoyadan  darsning  turli  bosqichlarida 
foydalaniladi.  Hikoya  qo‘shimcha  bilimlarni  xabar  qilish  vositasi  ham  bo‘lishi 
mumkin.  Ba’zan  hikoya  darsda  mustaqil  o‘rin  ham  egallashi  mumkin,  uni  turli 
bosqichlarda  tushuntirish  jarayoniga  ham  kiritish  mumkin.  Hikoya  darsning 
boshida  yangi  materiallarni  o‘zlashtirishga  tayyorlaydi,  oxirida  qo‘llanilsa 
o‘rganilgan materialni umumlashtiradi va darsga xotima yasaydi. Hikoyaga yuqori 
sinflarda  20-25  minut,  qo‘yi  sinflarda  5  minutdan  15  minutgacha  vaqt  ajratish 
mumkin. Hikoyaning salbiy tomonlari ham bor. Hikoya vaqtida o‘quvchilar faqat 
diqqat  bilan  tinglovchi  bo‘lib,  faol  ishga  jalb  qilinmaydi.  Hikoya  anchaga  davom 
etsa  ham  ular  diqqati  asosida  va  oqibatida  uning  ta’siri  kamayadi.  O‘qituvchi 
hikoya vaqtida o‘quvchi yoshiga mos keladigan, dars mazmuniga to‘g‘ri keluvchi 
materiallar  to‘plashi  kerak.  Hikoyada  ortiqcha  faktlar,  raqamlar,  uzuq-yuluq 
tasvirlar  bo‘lmasligi  kerak.  O‘qituvchi  faqat  o‘zi  bilgan  narsalarni  gapirmasdan, 
balki  mavzuga  oid  bo‘lgan  materiallarni  hikoya  qilmog‘i  zarur.  Hikoya  juda 
soddalashtirib  yuborilmasligi,  unda  tushunchalar,  atamalar,  albatta,  aks  etishi 
kerak.  Qisqasi,  hikoya  geografik bilimlarning  shakllanishida  muhim  omil  bo‘lishi 
maqsadga  muvofiq.  Hikoya  vaqtida  ayrim  mavhum  narsalar,  raqamlar,  doskaga 
yozib  borilishi  kerak.  Hikoya  davomida  o‘qituvchi  nazorat  Blis  so‘rov  berib 
borishi materialning puxta o‘zlashtirilishini ta’minlashga yordam beradi.