O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti “tasdiqlayman”

 
8-MA’RUZA. 
MAVZU: 
Fizika ta’limida o’quvchilar bilish faoliyatini faollashtirishga 
qaratilgan pedagogik texnologiyalarni  
loyihalashtirish.
 
1.
 
Fizika o’qitishda induksiya va deduksiya 
2.
 
Fizika o’qitishda o’xshatish va modellashtirish. 
3.
 
Fizika o’qitishda o’quvchilarning o’quv faoliyatini jadallashtirish 
 
Ma’lumki  fizika  o’qitish  metodlari  emperik  va  nazariyga  bo’linadi.  Bu  o’quv 
jarayoniga nima asos qilib olinishiga bog’liq.  
Emperik o’qitish metodlari uchun kuzatish, eksperiment, hodisaning, ob’ektning 
muhim  bo’lmagan  tomonlarini  mavhumlashtirish,  gipotezani  ilgari  surish,  olingan 
ma’lumotlarni  tahlil  qilish  va  taqqoslash,  induksiya,  tajriba  faktorlarini 
umumlashtirish va sistemalashtirish singari usullar xarakterlidir. 
Nazariy  bilish  metodlari  uchun  ideallashtirish,  nazariy  tahlil,  hayoliy 
eksperiment  o’tkazish,  o’xshatish,  gipotezani  ilgari  surish,  deduksiya  va  hokazolar 
xarakterlidir.  
O’qitishning  bu  metodlari  o’zaro  uzviy  bog’langan  va  bir-biriga  qo’shilib 
ketgan:  gipoteza va nazariyalarsiz eksperiment bo’lmaydi, har qanday nazariya esa 

---

 
52 
eksperiment  ko’rsatkichlariga  tayanadi  va  u  bilan  tasdiqlanadi.  Induksiya  va 
deduksiya,  analiz  va  sintez,  umumlashtirish  va  konkretlashtirish  va  hokazolar  bir-
birlari bilan bog’liqdir.  
Ilmiy  bilishning  emperik  darajasi  maktabda  fizika  o’qitishning  bir  qator 
metodlarida  qo’llanilishi  mumkin;  o’quvchilar  atrofidagi  tabiat  hodisalarini  yoki 
o’qituvchi ko’rsatayotgan tajriba davomida kuzatishni o’rganadilar. 
Frontal  laboratoriya  ishlarida,  fizik  praktikumlarda,  uyda  bajariladigan 
tajribalarda o’quvchilar ayrim eksperimental usullarni egallaydilar. 
Kuzatish  va  tajriba  natijalari  taqqoslash  asosida  tahlil  qilinadi  va  induksiya 
bo’yicha xulosalar chiqarish asosida emperik umumlashtirishga olib kelinadi.   
“Induksiya”  so’zi  lotincha  “inductio”  so’zidan  olingan  bo’lib,  “yo’lga  solish” 
ma’nosini  bildiradi.  Kuzatish  va  tajriba  ma’lumotlarini  tahlil  qilish  jarayonida 
o’rganilayotgan  hodisalarning  muhim  umumiy  xossalari  aniqlanadi,  hayolda  yangi 
fikrlar paydo bo’ladi, induktiv xulosa chiqariladi. 
Induksiya odatda kuzatish,  tajriba ma’lumotlarini tahlil qilish va taqqoslashdan 
boshlanadi. 
Induktiv  xulosaning  mexanizmi  chekli  miqdordagi  tajribalar  natijalarini  hamda 
shunga o’xshash holatlarni EKSTROPOLYATSIYA qilish hisoblanadi. Masalan mis, 
alyuminiy  va  po’latlar  elektr  tokini  o’tkazishiga  tajribada  ishonch  hosil  qilinib, 
hamma  metallar  elektr  tokini  o’tkazadi,  deb  induktiv  umumlashtiriladi.  Tajriba 
hamma metallar ustida olib borilmagani uchun induktiv xulosa qat’iy isbot qilingan 
deb bo’lmaydi, u ehtimollik xarakteriga ega. 
Ilmiy  tekshirishlarda  induksiya  bo’yicha  xulosalarning  ishonchliligini  oshirish 
uchun o’tkaziladigan tajribalar sonini oshirishga harakat qilinadi. 
Fizika  o’qitishda  induksiya  o’qitishning  yangi  metodlarini  tushuntirishda  usul 
sifatida  foydalaniladi.  O’quvchilarni,  induktiv  umumlashtirishni  qurishga  evristik 
suhbat  davomida,  demonstratsion  tajriba  yoki  laboratoriya  eksperimentining 
natijalarini tahlil etishda va taqqoslashda o’rgatadilar. 
Tushuntirishning  induktiv  usulini  qo’llashda  o’qituvchi  tajriba  natijalarini 
ko’rsatish  va  tahlil  qilish  asosida  o’quvchilarni  yangi  bilimlar  olishga  olib  keladi. 
Masalan, richagning muvozanat shartini tushuntirishda o’qituvchi “kuchning yelkasi” 
tushunchasini  kiritadi,  shundan  keyin  esa  richagga  turli  kuchlar  qo’yish  bilan  yuk 
ta’sirini muvozanatlash mumkin bo’lgan tajribani ko’rsatadi. Tajriba natijalarini tahlil 
qilish asosida o’qituvchi richagning muvozanat shartini keltirib chiqaradi.  
Induksiya  usuli asosan kuzatish va tajribalarga asoslanganligi tufayli bu  usulda 
o’rta umumta’lim maktablarda fizika o’qitishda ko’proq qo’llaniladi, shu bilan birga 
kollejlarda  va  akademik  litseylarda  ham  ayrim  mavzularni  o’tishda  bu  usuldan 
foydalaniladi. Masalan, molekulyar fizika bo’limini o’rganishda avval gaz qonunlari 
o’rganilib,  keyin  ideal  gaz  holat  tenglamasini  keltirib  chiqarish  mumkin  yoki 
bo’lmasa fotoeffekt hodisasini o’rganishda va hokazolarda. 
VIII-sinf  darsligida  tok  kuchining  kuchlanishga,  qarshilikning  o’tkazgich 
uzunligiga bog’liqligini, VII-sinfda massa tushunchasi, Nyuton qonunlari, IX- sinfda 
yorug’likning qaytish va sinish qonunlari, fotoeffekt qonunlari va xokazolar induktiv 
metod bilan tushuntiriladi. 
Biroq tajriba va induktiv umumlashtirishdan foydalanish o’quvchilarda konkret 
obrazli  fikrlashni  o’stiradi,  xolos.  Nazariy,  abstrakt  fikrlashni  kengaytirish  uchun 

---

 
53 
fizikani o’rganish jarayonida unda qo’llaniladigan nazariy tekshirish metodlari, ya’ni 
abstraktlash,  ideallashtirish,  hayoliy  eksperiment,  o’xshatish,  deduksiyalardan 
foydalanish esa o’quvchilarning fikrini kengaytirishga,  xulosalar chiqarishga, bilimni 
chuqur  bo’lishiga  yordam  beradi.  SHu  sababli  o’quvchi  bu  usullardan  ham  keng 
foydalanishi kerak. 
Abstraktlash  natijasida  o’rganilayotgan  hodisaning  ikkinchi  darajali,  muhim 
bo’lmagan  xossalari  e’tiborga  olinadi.  “Tekis”  harakat,  “tekis  tezlanuvchan” 
harakatlarni  o’rganishda  xuddi  shu  usuldan  foydalaniladi.  Abstraktlashning  yana 
boshqa  turi  bu  ideallashtirishdir,  ya’ni  real  ob’ektning  hayoliy  ideallashtirilgan 
sxemasi(modeli)ga almashtirilishidir. 
 Deduksiya lotincha “deductio” so’zidan olingan bo’lib, surishtirib bilish degan 
ma’noni  anglatadi.  Deduksiya  –  mantiq  qonunlari  va  qoidalarga  mos  holda  ayrim 
mulohazalarni  boshqalaridan  keltirib  chiqarish,  “tayyor”  bilimlarni  tashkil  etish 
metodi  bo’lib,  u  asosan  nazariy  bilish  bosqichida  foydalaniladi.  SHu  sababdan 
deduksiya usulidan kollej va akademik litseylarda fizika o’qitish jarayonida  ko’proq 
qo’llaniladi.  Ilmiy  bilishdagi  singari  fizika  o’qitishda  ham  deduksiya  nazariy 
bilishning boshqa metodlari bilan birgalikda foydalaniladi. 
O’qituvchi  fizika  darslarida  deduksiyadan  faqat  umumiy  holatlardan  xususiy 
holni  keltirib  chiqarishdagina  emas,  balki  shu  bilan  birga  nazariy  bilimlar  nazariy 
darajada  ochib  beriladigan    hamma  hollarda  ham  foydalaniladi.  Fizika  o’qitishda 
deduksiyadan  foydalanishga  ko’plab  misollar  keltirish  mumkin:  1995  yilgacha 
bo’lgan  fizika  darsliklarida  ideal  gaz  holat  tenglamasini  keltirib  chiqarish  uchun 
avval  Boyl-Moriot,  Gey-Lyussak  qonunlari  induktiv  metodda  o’qitilib,  so’ngra  shu 
qonunlardan foydalanib, Mendeleyev-Klapeyron tenglamasi keltirib chiqarilar edi.  
1995 yildan boshlab IX-sinf darsligida avval Mendeleyev-Klapeyron tenglamasi 
keltirib  chiqariladi.  So’ngra  Medeleyev-Klapeyron  tenglamasidan  foydalanib,  Boyl-
Marsat,  Gey-Lyussak,  SHarl  qonunlari  keltirib  chiqariladi.  Mavzuni  bu  holatda 
tushuntirish  deduktiv  metod  deb  yuritiladi.  Mendeleyev-Klapeyron  tenglamasini 
deduktiv  metod  bilan  keltirib  chiqarishni  talabalarning  o’ziga  uyga  vazifa  qilib 
topshirilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. 
SHunga  o’xshash  gidravlik  mashinaning  ishlash  prinsipini,  tutash  idishlar 
qonunini,    prujinali  va  matematik  mayatnikning  tebranish  qonunlarini  tushuntirish 
mumkin. 
Oy  massasini  aniqlash,  kosmik  tezlikni  xisoblash  kabilarda  deduksiya 
metodlardan  foydalanish  maqsadga  muvofiq  bo’ladi.  Induksiya  va  deduksiya 
orasidagi  muhim  farq  quyidagidan  iborat.    Induksiya  –  boshlang’ich  ilmiy  bilimni 
o’rganish  metodi  bo’lib,  hamma  vaqt  kuzatish,  eksperiment,  tajribaga  suyanadi, 
ularni tahlil qilish va umumlashtirishning natijasi hisoblanadi. 
Deduksiya  –  mantiq  qonunlari  va  qoidalariga  mos  holda  ayrim  muloxazalarni 
boshqalaridan keltirib chiqarishdan iborat. 
Bu  metodlarning  birini  osmonga  ko’tarmasdan,  har  biridan  o’z  o’rnida 
foydalanishga harakat qilish kerak. 
  CHunonchi,  o’quv  materialini  bayon  qilishga  induktiv  yondoshish  fizika 
o’qitishning  birinchi  bosqichida  ancha  maqsadga  muvofiq,  ikkinchi  bosqichida 
deduktiv yondashuv kuchaytiriladi. 

---

 
54 
Fizika  o’qitishda  shuningdek,  analiz  va  sintez,    o’xshatish,  modellashtirish  va 
boshqa metodlardan ham foydalaniladi.  
Fizika o’qitishda o’quvchilar faoliyatini modellashtirish dolzarb muammolardan 
biri  bo’lib  hisoblanadi.  O’quvchilar  dars  mavzusining  muhimligini,  ahamiyatini 
chuqur  va  ongli  tushunib  yetganlaridagina  ularda  faollik  ortadi  va  darsga  qiziqish 
bilan  qaraydi.  Buning  bir  qator  yo’llari  bor.  Darsda  “Muammoli  vaziyat”  vujudga 
keltirishganda fikrlash eng katta faollikka ega bo’lishi tajribada isbotlangan. Ikkinchi 
yuli  o’rganilayotgan  mavzuning  turli  kasb  egalari  uchun  qay  darajada  zarurligini 
asoslashda muhim ahamiyatga ega. 
 Kasb-hunar  kollejlarida  har  bir  mavzuni  talabalarning  kasbiga  bog’lab  olib 
borish samarali natija berishi muqarrardir. O’quvchilar faolligini oshirishning muhim 
yo’llaridan  biri  darsda  demonstratsion  tajribalardan  va  ko’rgazmali  qurollardan 
ko’proq  foydalanishdir.  Hozirgi  paytda  fizikaning  barcha  bo’limlariga  doir 
laboratoriya ishlari yozilgan kompakt disklar va disketlar ishlab chiqarilmoqda. Dars 
jarayonida ulardan foydalanish albatta o’quvchilarning faol ishlashiga olib keladi. 
O’quvchilar qobiliyatini oshirish, ularni fizika fanida faol ishtirok etishi uchun 
ilmiy  tadqiqot  metodlaridan  ham  foydalanish  kerak.  Albatta  buni  har  bir  darsda 
amalga  oshirib  bo’lmaydi,  lekin  imkon  bo’lgan  joyda  uni  qo’llash  samarali  natija 
berishi shubhasiz, chunki bu usul o’quvchilarga o’z bilimlarini yangi vaziyatda, yangi 
sohada qo’llash imkonini beradi. 
Fizika  o’qitishda  o’xshatishlardan  tez-tez  foydalaniladi.  Mantiqda  o’xshatish 
deganda  bir  belgilardagi  o’xshashiga  qarab  shu  narsalarning  o’xshashligi  haqida  va 
boshqa  narsalar  haqida  chiqariladigan  xulosaga  aytiladi.  Ilmiy  tadqiqotlarda  u  aniq  
materialni mantiqiy ishlab chiqish va farazlarni ta’riflash usullaridan biri hisoblanadi. 
O’xshatish metodi modelning xossalarini real ob’ektga ko’chirish negizi hisoblanadi.  
O’xshatish  modellashtirish  yo’li  bilan  chiqariladigan  xulosalar  uchun  ham 
mantiqiy asos bo’lib xizmat qiladi. Modellashtirish metodi biror ob’ektni o’rganishda 
boshqa  ob’ektdan  foydalanishdan  iborat  bo’ladi.  Birinchi  ob’ektning  o’rnini 
almashtiradigan  ob’ekt  model  deyiladi.  Modellashtirishda  ham,  o’xshatish  kabi  bir 
buyum (model) haqidagi bilimlar boshqasiga (originaliga) ko’chiriladi.