x
ga berilgan
fix')
+
g(x)
sonni mos qoyish
natijasida yangi funksiyani hosil qilamiz. Bu funksiya / va
g
funksiyalaming
yig‘indisi deyiladi va
f + g
kabi belgilanadi. Shunday qilib,
(f
+
g)(x)
= / (
x)
+
g(x).
Shunga o'xshash bu funksiyalaming ayirmasi, ko'paytmasi va boMinmasi
(g(x) Ф
0
boMgan nuqtalarda) mos ravishda quyidagicha aniqlanadi:
(f — g)(x) =
f(x) -
sM, a •
g )W = fix) ■
g(x), (£)
(*) = Щ
Masalan,
f(x)
=
x2, g(x) = x2
+
x
funksiyalar
X
- R da berilgan boMsa, u
holda ( / + £)(*) =
2x2
+
x, (J - g)(x)
=
-x, (Jg)(x)
=
+ x
3
lar
X
da,
(~) (*) =
esa (—
00
, —l ) и (—1,0) U (0, +
00
) da funksiya boMadi.
Funksiyalar ustida yana bir amalni, funksiyalar kompozitsiyasi amalini
aniqlash mumkin.
3. Murakkab funksiya. Funksiyalar kompozitsiyasi.
3.6-ta’rif. Aytaylik,
u=tp(x)
funksiya
X
to‘plamda aniqlangan va qiymatlar
to‘plami
E(
boMsin. Shuningdek, у = /(u ) funksiya
E((p)
to‘plamda aniqlangan
boMsin. U holda у=Д^д:)) funksiya
X
to‘plamda aniqlangan
murakkab funksiya
yoki
(p
va/
funksiyalaming kompozitsiyasi
deyiladi va
f °
orqali belgilanadi:
(J
°
Ф){х)
= /ООО)-
60
12
-rasm
3.7-izoh. Ta’rifdagi
X
to‘plam
и
=
funksiyaning tabiiy aniqlanish
sohasiga teng boMishi shart emas. Masalan, u =
= 1 — x2, у = f( u
) = Vu
boMsin. u =
1 - x 2
funksiyaning tabiiy aniqlanish sohasi (-
00
; +
00
), unga mos
qiymatlar to‘plami (—
00
,
1
]. Bu to‘plamda
f(u )
= Vu funksiya aniqlanmagan.
Lekin
X =
[—1,1] deb olsak,
E(cp)
= [0,1] boMadi va bu to‘plamda
f(u ) =
Vu funksiya aniqlangan. Demak,
X =
[-1,1] to‘plamda
f(
= Vl - x
2
murakkab funksiya aniqlangan.
Mashq va masalalar
3-1.
f(x) = x3
-
3x
funksiya benlgan. Quyidagilarni toping:
0
/ (
1
)
3 ) / ( - V 5 ) .
5)/(3x).
2)A - 3).
4
)f(-x).
8
) / ( b -
2
).
Berilgan funksiyalaming aniqlanish sohasini toping (2-1
1
):
3-4
fix )
= log
3
(-x)
3-5.
fix )
=
Vx2 -7x + W
3-6.
fix )
= x
2
+ tgx
3-7
fix )
= Vx — 7 + V
10
- x
61
3-8./М = - p § =
3-9 /(дг) = й
+ 2
+
3-10 ./(*) =
e 'x
■
log2(2 - 3x) 3-11.
f(x)
= arccos(x - 2) - ln(x - 2)
Berilgan funksiyalaming qiymatlar to‘plamini toping (12-17):
3-12. / (* )
=
x
2-Q
x
+ 20
3-13.
f(x)
= 3
~*2
3-14.
fix ) = 2
sin* — 7
3-15./(x) = - + 4
3-16./(x)
= -arctgx
3-17. / (* ) =
+ 2
Berilgan funksiya grafigini chizing (18-21):
| -
1
, agar jc <
0
bo'lsa,
3-18.
signx={
0, agar
x =
0 bo'lsa, (x mng ishorasi)
^
1
, agar x
> 0
bo'lsa.
3-19. a) v=[x]
(x
ning butun qismi).
Ь)>»={л:} (jc ning kasr qismi)
3-20
f(x~\
= ( * ’
адаГ
° -
x ~
1
bo'lsa-
{2 — x, agar
1
<
x
<
2
bo'lsa.
3-21
qix)=\ '/*>a9ar0
^
x < 1 bo'lsa,
12
—
x, agar 1 < x < 2 bo'lsa.
f
(*) va
g(x)
funksiyalar berilgan.
f + g ,f - g , fg, f/g
va
g /f
funksiyalaming aniqlanish sohasini toping. Ulami qiymatlarini hisoblash uchun
formula yozing (22-23):
3-22
.f(x)
=
x, g(x)
=
y jx - l
3-23.
f(x)
= VI -
x, g(x) = VTTx
3-24. Agar
f(x) = x + 5
va
g(x) = x2 -
3 bo‘lsa, quyidagilami toping:
a) / ° ^ ( 0 ) ;
b ) / e / ( - 5 ) ;
c)g°g ix );
d ) g o f
(x);
e)
0
(/(
0
))
t)g(g(2))-,
g) / ( / ( * ) ) ;
h)/ (* (* )).
3-25 . Berilgan f va g funksiyalar uchun
f о fix); f
°
g(x); g
°
g{x)) g о
f
(л:) murakkab funksiyalami tuzing va ulaming aniqlanish sohalarini toping (26-
28):
62
3-26./(*) = i * ( * ) = £ .
3-27/0) = jlj, s (x) = V3TTT.
3-28./(дг) =
д(х)
= scm(x)
3-29. 13-rasmda aniqlanish sohasi
[0,2], qiymatlar tolplami [
0
,
1
] boMgan
f
(x) funksiya grafigi berilgan. Quyidagi
funksiyalaming aniqlanish sohasi va
qiymatlar to‘plamini toping, grafigini chizing:
13-rasm
a )f(x ) +
1
;
b ) f( x ) -
2
;
c) f(x +
1
);
d )f(x -
2
); e ) - / ( * ) ;
f) f(-x); g ) l + f ( x - l
).
3-§. Funksiyalaming muhim sinflari
1.
Chegaralangan va chegaralanmagan funksiyalar
3.8-ta’rif. Agar
X
to‘plamda aniqlangan
fix)
funksiya uchun shunday
b
son
mavjud boMib, ixtiyoriy
xeX
lar uchun
fix)
tengsizlik bajarilsa,
fix)
funksiya
yuqoridan chegaralangan deyiladi.
3.9-misol.
f{x)
=
^ ^ 7
funksiya X = (—
oo;
-f
oo)
oraliqda yuqoridan
chegaralangan ekanligini isbotlang.
Yechish. X dan olingan ixtiyoriy
x
uchun
x2
> 0, bundan
^ 7
< 1 boMadi.
Demak, shunday 1 soni mavjudki, X = (—
00
; +
00
) oraliqdan olingan ixtiyoriy
x
uchun
f(x) =
< 1 o‘rinli. Bu berilgan funksiyaning yuqoridan chegaralangan
ekanligini isbotlaydi.
3.10-ta’rif. Agar
X
to‘plamda aniqlangan
fix)
funksiya uchun shunday
a
son
mavjud boMib, ixtiyoriy
xeX\ai
uchun
f(x) > a
tengsizlik bajarilsa,/jc) funksiya
quyidan chegaralangan deyiladi.
3.11-misol./(* ) =
^“ 7
funksiya X = (-
00
; +
00
) oraliqda quyidan
chegaralangan ekanligini isbotlang.
63
Yechish.
X
dan olingan ixtiyoriy
x
uchun
x2 +
1 > 0 boMganligi sababli
> 0 boMadi. Demak, shunday 0 soni mavjudki,
X
= (—oo; +oo) oraliqdan
olingan ixtiyoriy
x
uchun
f(x)
=
^ 7
> 0 o‘rinli. Bu benlgan funksiyaning
quyidan chegaralangan ekanligini isbotlaydi.
3.12-ta’rif. Agar
f(x)
funksiya
X
to'plamda ham quyidan, ham yuqoridan
chegaralangan boMsa, u shu to‘plamda
chegaralangan
funksiya deyiladi.
Y uqorida qaralgan funksiya uchun 0 <
- ^ 7
< 1 barcha
x EX
larda o'rinli.
Demak, berilgan funksiya chegaralangan.
Geometrik nuqtai nazardan quyidan chegaralangan funksiyaning grafigi, biror
to'g'ri chiziqdan yuqorida (14-a) rasm), yuqoridan chegaralangan funksiyaning
grafigi biror to‘g‘ri chiziqdan pastda joylashgan boMadi. (14-6) rasm).
14-rasm
2. Juft va toq funksiyalar.
3.13-ta’rif. Agar ixtiyoriy
xeX
uchun
f(- x
) =
f(x)
boMsa, u holda
7
(x)
juft
funksiya
deyiladi.
3.14-ta’rif. Agar ixtiyoriy
xeX
uchun / ( —
x)
= —
f(x)
boMsa, u holda
fix)
toq funksiya
deyiladi.
Bu ta riflardagi
f ( —x) = f(x), f ( —x)
=
—f(x)
shartdan agar funksiya
x
nuqtada aniqlangan boMsa, uning
-x
nuqtada ham aniqlangan boMishi kelib chiqadi.
3.15-ta’rif. Agar ixtiyoriy
xeX
uchun
-xeX
boMsa, u holda
X
to‘plam
simmetrik to 'plant (O
nuqtaga nisbatan) deyiladi.
64
Masalan,
Хг
= (—
2
;
2
),
X2
= (—
1
00
; +
00
),Л
3
= [—1; 1]
lar simmetrik
to'plamlar,
X4 =
[—2;
2),X5
= (1; +
00
) simmetrik bo‘lmagan to‘plamlar bo'ladi.
Shunday qilib, Дх) funksiya toq yoki juft bo'lishi uchun uning aniqlanish
sohasi simmetrik to‘plam bo'lishi zaruriy shart ekan.
3.16-misol. Ushbu funksiyalami toq-juftlikka tekshiring: a)
fix )
=
x2 -
1
;
b)
fix ) = yjx
-
1
; c)
f{x)
=
Mx -
1
.
Yechish. a)
fix )
=
x2 —
1
funksiyaning aniqlanish sohasi barcha haqiqiy
sonlar to'plamidan iborat, demak, simmetrik to'plam. / ( —x) = (—
x)2
—
1
=
x2 -
1
— fix).
Bundan
fix )
=
x2 —
1 juft funksiya.
b)
fix ) =yjx-
1
funksiyaning aniqlanish sohasi [l;+oo). Ravshanki, u
simmetrik to'plam emas. Demak,
fix )
=
\Jx-
1
toq ham emas, juft ham emas.
c) / ( * ) =
yjx-1
funksiyaning aniqlanish sohasi barcha haqiqiy sonlar
to'plamidan iborat, demak, simmetrik to'plam. / ( —
Do'stlaringiz bilan baham: |