ABU ABDULLOH AL-XORAZMIY
(vafoti 997)
Milodning IX–XI asrlari Markaziy Osiyoda ilm-fan yuksak
taraqqiy etgan va buyuk allomalar davri edi. O‘sha davrning keng
bilimli, peshqadam olimlaridan biri Abu Abdulloh al-Xorazmiy
bo‘lgan.
Bu olim haqida saqlanib qolgan ma‘lumotlar juda kam.
Olimning to‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Yusuf
al-Xorazmiydir. Uning yoshligi Xorazmning Xiva, Zamaxshar va
Qiyot shaharlarida o‘tgan. Bu shaharlarda u tug`ilgan, voyaga etgan,
yashagan, ta‘lim olgan. Olim Xurosonda ham yashagan. Uning
mashhurligi vazir Abul Hasan al-Utbiy huzurida kotib bo‘lib xizmat
qilgan davrida cho‘qqisiga chiqqan. Shu vazifasi tufayli u "al-kitob al-
23
Xorazmiy" nomi bilan ham tanilgan. O‘z xizmat vazifalari yuzasidan
Buxoroga tez-tez borib turgan va ko‘pgina allomalar bilan hamsuhbat
bo‘lgan. Ayni vaqtda ilmga chanqoq olim xizmat asnosida amirning
boy kutubxonasidan foydalanish huquqini qo‘lga kiritgan. Abu
Abdulloh al-Xorazmiy 997 yilda vafot etgan.
Olimning dunyoqarashi o‘sha davrda keng tarqalgan qadimgi
yunon falsafasi va madaniyati, Sharq namoyandalari Yoqub ibn Ishoq
al-Kindiy, Abu Nasr al-Forobiy hamda Abu Bakr ar-Roziy ta‘siri
ostida shakllandi.
Abu Abdulloh al-Xorazmiyning bizgacha etib kelgan, ko‘pchilik
asarlari singari o‘sha davrning ilm tili – arab tilida bitilgan, yagona
ma‘lum asari – "Mafotih al-ulum" ("Ilmlar kalitlari")-dir. "Mafotih al-
ulum"ning qo‘lyozma nusxalari juda ko‘p emas. Yaqin-yaqingacha
uning to‘rt nusxasi bor deb hisoblanib kelinar edi. Ana shu to‘rt
nusxadan;uchtasi Buyuk Britaniya muzeyida 7528, 23429 va 2524
raqamlari hamda Berlin kutubxonasida 1051 raqami ostida saqlanadi..
Amriqolik olim K. Bosvort XX asrning 60-yillarida ushbu asarning
yana olti nusxasini Turkiya kutubxonalarida borligini aniqladi. Barcha
olti nusxa Istambul shahridagi kutubxonalardadir.
Abu Abdulloh al-Xorazmiyning bu asari o‘rta asrlardagi fanlar
rivojlanishi tarixiga oid kamyob manba sifatida ko‘pgana olim-larning
diqqat-e‘tiborini o‘ziga jalb etdi. Birinchi bo‘lib bu manbani
o‘rgangan va 1895 yilda nashr qilgan olim – gollandiyalik
sharqshunos Van Flotendir. Shuningdek, I. Yu. Krachkovskiy, V. V.
Bartold, K. Brokelman, E. Videman, G. Sarton, M. M. Xayrullaev, U.
I. Karimov, G. P. Matvievskaya, H. Hasanov, A. Sharipovlar ham
asarning turli tomonlarini tadqiq qilganlar.
"Mafotih al-ulum" o‘ziga xos qomusiy asar bo‘lib, o‘sha
davrdagi deyarli hamma asosiy fan sohalarini o‘z ichiga qamrab
olgan. Muallif o‘rta asrlardagi har bir ilm mazmunini sharhlash yo‘li
orqali tushuntirib beradi.
Olim ilmlarni ikkiga bo‘lib, ularga "arab – shar‘iy" va "arab
bo‘lmagan"larga ajratadi. Bu hol olim o‘z davrining namoyandalari
singari ilmlar tasnifida ularni ikki kismga bo‘lish an‘anasiga sodiq
qolganligini ko‘rsatadi.
Uning birinchi an‘naviy "arab" ilmlari qismi o‘n bir bobdan
iborat fiqh, etti bobdan iborat kalom, o‘n ikki bobdan iborat
grammatika (sarf va nahv), sakkiz bobdan iborat ish yurgizish, besh
24
bobdan iborat she‘r va aruz hamda to‘qqiz bobdan iborat tarixdan
tashkil topgandir. Ikkinchi qismiga esa "arab bo‘lmagan" quyidagi
ilmlar kiritilgan: ular – uch bobdan iborat falsafa, to‘qqiz bobdan
iborat mantiq, sakkiz bobdan iborat tib, besh bobdan iborat arifmetika,
to‘rt bobdan iborat handasa, shuningdek, to‘rt bobdan iborat ilm an-
nujum, uch bobdan iborat musiqa, ikki bobdan iborat mexanika va uch
bobdan iborat kimyodir.
Shunday qilib, asar ikki qismdan iborat bo‘lib, unda o‘n besh ilm
to‘qson uch bobda bayon etilgan.
Abu Abdulloh al-Xorazmiy ilmlar tasnifining shakli quyida-
gicha:
I. Shariat va u bilan bog`liq "arab" ilmlari.
1.
Fiqh, ya‘ni musulmon huquqshunosligi.
2.
Kalom, ya‘ni din asoslari.
3.
Grammatika.
4.
Ish yurgizish.
5.
She‘riyat va aruz.
6.
Tarix.
II. "Arab bo‘lmagan" ilmlar (yunon va boshqa xalqlar).
1. Nazariy falsafa:
a)
tabiiy ilmlar – tibbiyot (tib, samoviy hodisalar – meteo-
rologiya, mineralogiya, alkimiyo, mexanika) – quyi;
b)
riyoziyot ilmlari (arifmetika, handasa, ilm an-nujum, mu-
siqa) – o‘rtanchi;
v)
ilohiy, ya‘ni metafizika – oliy ilm;
g)
mantiq.
2. Amaliy falsafa:
a)
axloq – etika (odamni boshqarish);
b)
uyshunoslik (uyni boshqarish);
v)
siyosat (shaharni, mamlakatni boshqarish).
"Mafotih al-ulum"da ilmlar tasnifi har bir fanning predmetini
aniqlash hamda ularning asosiy atamalarini qisqa va aniq bayon etish
bilan birgalikda olib boriladi. Bu erda, biz zikr etganimizdek, Abu
Abdulloh al-Xorazmiy o‘z tasnifida o‘sha davr an‘anasi, ya‘ni ilmlarni
ikkiga bo‘lishni qo‘llab-quvvatlab, shar‘iy va falsafiy ilmlarga
ajratadi.
AN‘ANAVIY "ARAB" ILMLARI. Shu ilmlardan biri, fiqhda
muallif islom qonunshunosligining asosi bo‘lgan va islom huquqi
25
posbonining doimiy dasturi Qur‘on, payg`ambar so‘zlari, hikmatli
gaplari va hayotlarini aks etgiruvchi Sunnat, Hadis va uning xillari;
Ijmo‘ – islom jamoasining yakdillik bilan tan olgan qarori; shariat
qonun-qoidalariga amal qilishni, ya‘ni tahorat qilish, namoz o‘qish,
azon aytish, ro‘za tutish, zakot to‘lash ustida to‘xtab o‘tadi.
Ikkinchi bo‘lim kalomda o‘sha davrda Yaqin va O`rta Sharqda
mavjud bo‘lgan ko‘pgina mazhablar haqida ma‘lumotlar berilgan.
Xususan bu mazhablarning ettiga bo‘lib bayon etilishi, ayniqsa,
mu‘taziliylar haqidagi mukammal tafsilotlar muhim ahamiyatga
egadir. Shu bilan birga grek-xristian mazhablari, islomgacha bo‘lgan
davrdagi Eron va Yamandagi diniy e‘tiqodlar, Hindistonda tarqalgan
ba‘zi dualistik mazhablar va oqimlar hamda zardushtiylik bayon
etiladi. Bu ma‘lumotlar Yaqin va O‘rta Sharq hamda Markaziy
Osiyodagi xalqlarning dinlari tarixini o‘rganishda g`oyat katta
ahamiyatga egadir.
Arab
adabiy
tili
grammatikasi,
uning
qonun-qoidalari
grammatika bo‘limida bayon etilgan. Ayni paytda muallif arab she‘ri-
yati va uning tarkibiy qismlaridan bo‘lgan aruz ustida ham mufassal
to‘xtalib o‘tgan.
Ish yurgizish bo‘limi davlat devoni, soliq turlari va olinishi, soliq
yig`uvchilarning vazifalari, askarlar ro‘yxati, ularning kiyim-kechagi
va
to‘lanadigan
maoshlari,
irrigastiya
shahobchalarida
foydalaniladigan atamalar, kanal xillari, suv uskunalari, ikki daryo
(Sirdaryo va Amudaryo. – R. B.) oralig`idagi sug`orish tizimlari
haqidagi ma‘lumotlarni yoritib berishi bilan muhimdir.
Asarning tarix bo‘limida afsonaviy podshohlardan boshlab, tartib
bilan turli davr va mamlakatlar maliklari, Umaviylar va Abbosiylar
xalifaligi, islomgacha bo‘lgan davrdagi Yaman tarixi, Rum va Yunon
tarixi haqida mufassal ma‘lumotlar keltirilgan. O‘rta asrlarda odamlar
jamoasini tabaqalarga bo‘linishi ham shu bo‘limda zikr etiladi.
AN‘ANAVIY BO‘LMAGAN - "ARAB BO‘LMAGAN"
ILMLAR. Bu ilmlar qatorida birinchi bo‘lib falsafa qayd etilib, unda
ushbu ilm atamalarining sharhi bilan bir qatorda ilmlar tasnifi ma-
salasi yoritilgan.
Arastuning mantiqqa oid kitoblari sharhi Xorazmiy asarining
mantiq bo‘limida o‘z aksini topadi. Unda muallif Yaqin va O‘rta
Sharq hamda Markaziy Osiyodagi ushbu ilm haqidagi ma‘lumotlar,
oldinga surilgan ajoyib g`oyalardan foydalanib, ularni yanada boyitdi.
26
Asarning tabiiy ilmlarga oid bo‘limlari o‘rta asr Sharqida ilmiy
yuksalish darajasini o‘rganish nuqtai nazaridan nihoyatda
ma‘lumotlarga boydir. Tibga oid bo‘limda kasalliklar, sodda va
murakkab dorilar haqidagi ma‘lumotlar keltirilgan. Ushbu bo‘limda
o‘sha davr tabobatida ma‘lum bo‘lgan va keng tarqalgan mijoz hamda
qon tomiri urushiga qarab kasallikni aniqlash to‘g`risidagi nodir
tavsiflar berilgan.
Kimyo bo‘limida ham Xorazmiy o‘rta asr Sharqidagi kimyoviy
bilimlar haqida nihoyatda qimmatli ma‘lumotlarni keltiradiki, ular
Sharqda tabiiy fanlar rivojini o‘rganishda muhim ahamiyatga egadir.
Riyoziyot bo‘limida o‘rta asr Sharqidagi matematik ilmlar hola-
ti bayon etiladi. Al-Xorazmiy matematik tushunchani aqlning ixti
yoriy ijodi emas, balki ob‘ektiv olamning ma‘lum tomonlari,
predmetlar munosabatlarining in‘ikosi deb talqin etadi.
Masalan, muallif Forobiy g`oyalarini davom ettirib, arifme-
tikani ikkiga: nazariy va amaliyga ajratadi. U kub sonlar bilan bir
qatorda shakliy sonlarni ko‘rib chiqish bilan nazariy arifmetikaning
ba‘zi bir tomonlarini boyitdi. Handasa ham nazariy va amaliy
qismlarga bo‘linadi, bu esa o‘sha davrda uning boshqa riyoziyot
ilmlari kabi yuqori darajada rivojlanganligidan dalolat beradi.
Astronomiya bo‘limida uning vazifasi bilan birga tarixiga oid
masalalar ham ko‘rib o‘tiladi.
Xorazmiy o‘z tasnifida musiqani riyoziyot ilmlariga qo‘shadi va
unda musiqaviy asboblar, tovushlarning o‘zaro mutanosibligi, tartibi,
sozi(lad) tavsiflanadi va oxirida ritm haqidagi ta‘limot ko‘rib
chiqiladi.
Mexanika bo‘limida, og`ir yuklarni va dalalarni sug`orish maq-
sadida ishlatiladigan qurilmalar, ya‘ni sodda mashinalar, ularning
tuzilishi va vazifalari ustida to‘xtab o‘tiladi. Xorazmiy dunyoviy
ilmlar ustida to‘xtaganda ularning amaliy ahamiyatini ochib berishga
harakat qiladi.
Umuman, asarda Abu Abdulloh al-Xorazmiy o‘z davri tabiiy va
riyoziyot ilmlarini yaxshi bilganligi, ularni nazariy falsafaga kiritish
bilan bir tomondan, ularning ahamiyatini oshirish va ta‘kidlash,
ikkinchi tomondan, falsafani boyitishga intilganligi o`z ifodasini
topgan.Al-Xorazmiyning‘‘Mavotih al-ulum asari o`rta asr madaniyati
va ma`naviyatini o`rganishda muhim ahamiyatga egadir.
27
Do'stlaringiz bilan baham: |