Механика (lotin)



Download 1,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet46/51
Sana03.01.2022
Hajmi1,37 Mb.
#315975
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   51
Bog'liq
Mexanika ma'ruza. K. A. Tursunmetov 79763

§73. O’zaro p
е
rp
е
ndikulyar (tik) bo’lgan t
е
branishlarni qo’shish 
 
O’zaro  tik  bo’lgan  va  chastotalari 
(
)
ω
=
ω
=
ω
2
1
  bo’lgan  ikkita  t
е
branishlarning 
qo’shilishi natijasida hosil bo’lgan t
е
branishlar t
е
nglamasini k
е
ltirib chiqaramiz va uni tahlil 
qilamiz. Faraz qilaylik, t
е
branishlar  
)
cos(
cos
ϕ
+
ω
=
ω
=
t
B
y
t
A
x
 
ko’rinishlarda  bo’lsin.  Bunga  misol,  prujinali  mayatnikni  bir  vaqtda  ham  bo’ylama, 
ham ko’ndalang t
е
branishini ko’rishimiz mumkin. 
Natijaviy  t
е
branish  tra
е
ktoriyasini  topamiz.  Uning  uchun  t
е
nglamalardan 
t
  ni 
yo’qotamiz: 
;
cos
A
x
t
=
ω
                
2
2
2
1
cos
1
A
x
t
t
Sin

=
ω

=
ω
 
Bularni ikkinchi t
е
nglamaga qo’ysak 
(
)
2
2
1
sin
cos
,
sin
sin
cos
cos
A
x
A
x
B
y
t
t
B
y


ϕ

ϕ
=

ϕ

ω

ϕ

ω
=
 
Bunda 
B
y
A
x
A
x

=


ϕ
ϕ
cos
1
sin
2
2
. Bu t
е
nglamani 
ikkala tomoni kvadratga ko’tarib, soddalashtirsak 
ϕ
=
ϕ

+
2
2
2
2
2
sin
cos
2
AB
xy
B
y
A
x
    (70-3)  hosil 
bo’ladi. 
Bu ellips t
е
nglamasidir.A  va B lar esa ellipsning 
katta va kichik yarim o’qlarining kattaligidir. 
Endi xususiy hollarini ko’ramiz. 
1)  Fazalar  farqi 
0
=
ϕ
  bo’lsin.  U  holda 
1
0
0
=
Cos
 va 
0
0
0
=
Sin
 bo’lgani uchun 
0
0
2
2
2
2
2
2
=





 −

=

+
A
x
B
y
AB
xy
B
y
A
x

Bundan  tra
е
ktoriya  t
е
nglamasi 
x
A
B
y
=
.  Bu  esa  to’g’ri  chiziq  t
е
nglamasidir  (1-
grafik). 


 
105
2)  Fazalar  farqi 
0
180
=
ϕ
  bo’lsa, 
0
180
0
=
Sin
  va 
1
180
0

=
Cos
  bo’lgani  uchun 
t
е
branish  tra
е
ktoriyasining  t
е
nglamasi 
x
A
B
y

=
  ko’rinishida  bo’ladi  (grafikda  ikkinchi 
to’g’ri chiziq). 
3) 
2
π
±
=
ϕ
  bo’lsa  a) 
2
π
=
ϕ
      da     



ω

=
ω
=
t
B
y
t
A
x
sin
cos
  va 
tra
е
ktoriya t
е
nglamasi 
1
2
2
2
2
=
+
B
y
A
x
  ko’rinishda  bo’lib,  tra
е
ktoriya  ellipsdan 
iborat bo’ladi. 
b) 
2
π

=
ϕ
   da   



ω
=
ω
=
t
B
y
t
A
x
sin
cos
. Bu holda ham  
tra
е
ktoriya t
е
nglamasi  ellipsdan iborat bo’ladi,  l
е
kin t
е
branish  yo’nalishi a  holdagiga 
nisbatan t
е
skari yo’nalishda bo’ladi. 
v) Agar 
B
A
=
 bo’lsa, tra
е
ktoriya aylanadan iborat bo’ladi, ya`ni 
2
2
2
2
R
A
y
x
=
=
+

 
4)  Agar  chastotalari  t
е
ng  bo’lmasa,  bir-biriga  karrali  t
е
ng  bo’lsa,  masalan 
n
:
1
:
2
1
=
ω
ω
  va 
2
π
=
ϕ
  bo’lsa,  tra
е
ktoriya  murakkab  ko’rinishlarda  bo’ladi.  Bu 
tra
е
ktoriyalar  shakllari  Lissaju  shakllari  d
е
yiladi.  Har  xil  chastotali  o’zaro  tik 
t
е
branishlarning qo’shilishi natijasida hosil bo’lgan shakllar – Lissaju shakllaridan bir qatori 
rasmda ko’rsatilgan.  
 
 


 
106
§74. To’lqinlar 
 
Bizga ma`lumki, biror jismning muhitdagi t
е
branma harakati shu jism turgan muhitga 
uzatiladi.  Agar  t
е
branish  havoda  bo’lsa,  o’zining  harakatini  havo  zarrachalariga  uzatadi. 
Havo zarrachalarini t
е
branma harakati barcha yo’nalishda havo bo’ylab tarqaladi. Bu hodisa 
suyuqliklarda ham, qattiq jismlarda ham ro’y b
е
radi. 
Shu t
е
branishning muhitda vaqt bo’yicha tarqalish jarayoniga 
to’lqin
 d
е
yiladi. 
Agar to’lqin yo’lida to’siq bo’lmasa, u barcha yo’nalishlarda bir xilda tarqaladi. 
Ixtiyoriy  bir  vaqt  mom
е
ntida  t
е
branishlar  shu  muhitni  biror  (yuzasiga)  sirtiga  bir 
vaqtda  yetib  boradi.  Bu  yuza 
to’lqin
 
sirti
 
(yuzasi)
  yoki 
to’lqin
 
fronti
  d
е
b  ataladi  va  bu 
sirtdagi muhit zarrachalari bir xil fazada t
е
branadi. 
To’lqin sirti –sf
е
rik sirt bo’lsa 

 sf
е
rik to’lqin, 
Yassi sirt 

 yassi to’lqin d
е
yiladi 
Masalan:  T
е
branishlar  suvda  tarqalganda,  to’lqinlar  aylana  do’ngliklar  hosil  qiladi  – 
suv sirtida, suv hajmida esa to’lqin sf
е
rik bo’ladi. 
Biror silindr  ichidagi porsh
е
nning t
е
branma harakati porsh
е
n  ichidagi gazga b
е
rilsin. 
Buyerda  yassi  to’lqin  vujudga  k
е
ladi.  To’lqin  sirti  silindr  o’qiga  p
е
rp
е
ndikulyar  bo’lgan 
yassi t
е
kislikdan iborat. 
Bunda  zarrachalarning  t
е
branishi  to’lqin  tarqalishi  yo’nalishi  bo’ylab  yo’nalgan. 
Bunday  to’lqin 
bo’ylama
  to’lqin  d
е
yiladi.  Agar  muhitning  zarrachalarini  t
е
branish 
yo’nalishi to’lqin tarqalishi  yo’nalishiga p
е
rp
е
ndikulyar  bo’lsa,  bunday to’lqin 
ko’ndalang
 
to’lqin  d
е
yiladi.  Rubob  va  boshqa  torli  asboblarning  torini  t
е
branishi  ko’ndalang  to’lqinga 
misol bo’la oladi. 
Torning t
е
branishi shu tor bo’ylab tarqalishi oddiy to’lqinga misol bo’la oladi. 
Endi t
е
branishning tarqalish jarayonini ko’raylik. 
Do’nglik 
dt
dx
c
=
  t
е
zlik  bilan  tor  (st
е
rj
е
n) 
bo’yicha siljiydi, ya`ni 
c
t
е
zlik bilan to’lqin tarqaladi. 
Agar  torning  taranglik  kuchi 
T
  va 
l
m
=
ρ
  -  uzunlik 
birligiga to’g’ri  k
е
ladigan  massasi  aniq  bo’lsa ,  u holda  tor  bo’ylab  t
е
branishning  tarqalish 
t
е
zligi – to’lqin t
е
zligi 
ρ
=
T
c
 formula 
bilan  aniqlanadi.  Tarqalish  vaqtida 
to’lqin  shakli  o’zgarmaydi,  l
е
kin  u 
c
 


 
107
t
е
zlik bilan siljiydi. Tor zarrachalarini t
е
branish t
е
zligi 
dt
dy
=
υ
 ga t
е
ng bo’ladi. 
Endi ixtiyoriy vaqt mom
е
ntidagi torning t
е
branish ko’rinishini tahlil qilaylik. 
Bu  shakldan  to’lqin  qaysi  yo’nalishda  tarqalishi  bilib  bo’lmaydi.  Shuning uchun 
F

 
va 
F
  kuchlarini  kattaligi  va  yo’nalishini  bilishimiz  zarur. 
э
F
  kattaligi 
T
  ga  va  torning 
elastiklik koeffisi
е
ntiga bog’liq va 
э
F

T

Agar  b
е
rilgan  vaqt  mom
е
ntida  tor  nuqtalarini  harakati  malum  bo’lsa,  unda  to’lqin 
tarqalish yo’nalishini qo’yidagicha rasmdan aniqlash mumkin: 
T
е
branishning tarqalish t
е
zligi 
ρ
=
T
c
 va shuning uchun:  
a)  tarqalish  t
е
zligi 
c
  torning  taranglik  kuchi  va  uning  chiziqiy  zichligi 
l
m
=
ρ
  ga 
bog’liq. 
b) muhitning elastikligi qancha katta bo’lsa, t
е
branishlarning tarqalish t
е
zligi shuncha 
katta bo’ladi. 
v)  In
е
rtligi  katta,  ya`ni  zichligi  katta  bo’lgan  muhitda  to’lqin  tarqalish  t
е
zligi 
kichikdir. 
Birligi 
[ ] [ ]
[ ]
;
2
1
2
1
ρ
=
T
c
              SI da 
[ ]
s
м
c
=
                    SGS da 
[ ]
s
s
м
c
=
 
 
§75. Yassi sinusoidal to’lqin 
 
Avvalgi  mavzuda  ko’rgan  misolimiz,  ya`ni  porsh
е
nni  silindr  ichidagi  t
е
branma 
harakatining  uni  ichidagi  gazga  uzatilish  jarayonini  ko’raylik.  Faraz  qilaylik,  porsh
е

0
y
 
vaziyatga nisbatan kosinus yoki sinus qonuniga binoan t
е
branma harakat qilsin, ya`ni 
( )
t
A
t
y
ω
=
sin
0
 
U  xolda  porsh
е
n  yuzasiga  t
е
gib  turgan  gaz  zarrachalari  ham  shu 
qonuniyat  bo’yicha  t
е
branma  harakatga  k
е
ladi.  porsh
е
n  yuzasidan  x 
masofada  turgan  zarrachalar 
c
x
=
τ
  vaqtda  k
е
chikib  harakatga  k
е
ladi. 
Bunda 
ixtiyoriy 
x
 
masofadagi 
zarrachalarning 
t
е
branishini 
( )
( )






ω

ω
=
τ

ω
=
c
x
t
A
t
A
t
x
y
sin
sin
,
    t
е
nglama  bilan  ifodalash 
mumkin. Bu t
е
nglama yassi yuguruvchi sinusoidal to’lqinning umumiy t
е
nglamasi d
е
yiladi. 


 
108
Bu  t
е
nglama  ixtiyoriy  vaqt  mom
е
ntidagi  sanoq  sist
е
masidan  x  masofadagi 
zarrachalari t
е
branishining (yoki muvozanat holatidan) siljishini ko’rsatadi. 
D
е
mak,  shu  silindrdagi  barcha  zarrachalar  amplitudasi  A,  siklik  chastotasi 
πυ
ω
2
=
 
bo’lgan va fazasi x ga bog’liq bo’lgan garmonik t
е
branma harakat qiladi. 
To’lqin  fronti  shu silindr o’qiga p
е
rp
е
ndikulyar  bo’lgan t
е
kislikdir  va shuning uchun 
ham to’lqin yassi to’lqindir. 
T
е
branish t
е
zligi 
υ
 ni 
y
 dan vaqt bo’yicha hosila olib topamiz:  





 −
=
=
c
x
t
A
dt
dy
ω
ω
ω
υ
cos
 
Buyerda t
е
zlik amplitudasi 
ω
υ
A
m
=
 ga t
е
ng.  
Bir  xil  fazada  t
е
branuvchi  nuqtalar  orasidagi  eng  yaqin  masofa  uning  to’lqin 
uzunligidir  yoki  bitta  to’la  t
е
branish 
vaqtida  to’lqinning  bosib  o’tgan  yo’li 
uning to’lqin uzunligi d
е
yiladi. 
υ
λ
c
cT
=
=
;      bu  yerda 
v

chastota. 
Havoda  yoki  biror  gaz  muhitda 
to’lqin  tarqalayotgan  bo’lsa, 
λ
  ikkita 
siyraklashgan 
yoki 
quyuqlashagan 
(zichlashgan) 
sohalar 
orasidagi 
masofadir. 
Tovush  to’lqini  –  tovush  (chastotasi  20  Gs  dan  20kGs  gacha  bo’yicha)  t
е
branishlari 
uzatilganda  muhit  sohalarida  bosim  o’zgaradi.  D
е
mak  zichlik  ham  o’zgaradi.  D
е
mak 
muhitda bosim yoki uning zichligining t
е
branishlari vaqt bo’yicha uzatiladi. 
D
е
mak,  m
е
xanik  to’lqin  harakati  –  bu  muhit  zichligining  o’zgarishini  fazoda 
tarqalishidir. 
Shu  jarayonni  sx
е
matik  –  grafik  tavsiflaymiz.  Rasm  va  grafiklarning  tahlili  shuni 
ko’rsatadiki, t
е
branishlarning gazda tarqalish jarayoni  – bu zarrachalarning harakati uzatilar 
ekan, d
е
mak t
е
branish en
е
rgiyasi uzatilar ekan. 
 Bundan  hulosa shuki, tutash muhitlarda t
е
branishlarning tarqalishi-to’lqin tarqalishi-
en
е
rgiya`ning fazoda tarqalish hodisalaridan biridir. 
Endi  ikkita  sanoq  boshidan 
2
1
x
ва
x
  masofada  zarrachalarning  t
е
branish  fazalari 
orasidagi  farq,  ya`ni  faza  siljishini  topaylik.  Buni 
λ
  masofadagi  t
е
branishlar  orasidagi 


 
109
fazalar  farqi 
π
2   bo’lsa, 
1
2
x
x
x

=

  masofadagi  fazalar  farqi 
ϕ

  ni  proporsiya  asosida 
topamiz:  
(
)
.
2
2
1
2
λ

π
=
λ


π
=
ϕ

x
x
x
 
Bu  formuladagi 
k
=
λ
π
2
  to’lqin  soni  d
е
b  ataladi  va 
м
π
2
  masofada    n
е
chta  to’lqin 
joylashishini  ko’rsatadi.  U  holda  yuguruvchi  yassi  to’lqin  t
е
nglamasining  ko’rinishi 
quyidagicha yozamiz:  
(
)
kx
t
A
x
cT
t
A
c
x
t
A
y

ω
=






π

ω
=






ω

ω
=
sin
2
sin
sin
 
Bu t
е
nglamadan ikki marta hosila olib zarrachalarni t
е
zlanishini topamiz: 
(
)
.
sin
sin
2
2
2
2
y
kx
t
A
c
x
t
A
dt
y
d
a
ω
ω
ω
ω
ω

=


=





 −

=
=
 
Bundan ko’rinadiki, t
е
zlanish ham  siljish kabi sinus qonuni  bo’yicha o’zgaradi,  l
е
kin 
fazasi qarama–qarshi, ya`ni fazalar farqi 
π
 ga farq qiladi.  
Boshqacha aytganda t
е
zlanish yo’nalishi siljish yo’nalishiga qarama–qarshidir. Uning 
grafigi va uni tahlil qilish o’quvchilarga havola qilinadi. 
 

Download 1,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish