Механика (lotin)

§ 64. Suyuqlik yoki gaz oqimining jismga ta`siri 
 
Suyuqlik yoki gaz oqimi jismga ta`sir kuchlarini bitta natijaviy kuchga yoki juft kuch 
mom
е
ntlariga t
е
nglashtirish mumkin.   
1-holda  jism  faqat  1  ta  kuchlar  ta`sir  qilsin.  Bu 
kuchni  ikkita  p
е
rp
е
ndikulyar  kuchlarga  ajratishimiz 

---

 
92
mumkin. 1- chisini oqim bo’ylab – markaziy qarshilik kuchi. 2-si unga p
е
rp
е
ndikulyar.  
Agar  jism  simm
е
trik  bo’lsa,  va  simm
е
triya  o’qi  oqim  bo’ylab  yo’nalgan  bo’lsa,  u 
holda faqat 1-kuch ahamiyatga ega. P
е
shona qarshilik kuchi – markaziy qarshilik kuchi yoki 
p
е
shona  kuchi  d
е
yiladi.  Bu  jismning  shakliga,  o’lchamiga  va  oqim  t
е
zligiga  hamda 
suyuqlikning xossasiga bog’liq: 
2
2
ρυ
⋅
=
S
C
F
x
pesh
 
Bu kuch 
pesh
F
∼
 
2
,
2
ρυ
S
 va 
x
C
koeffisi
е
ntlarga bog’liq ekan.  
x
C
- markaziy qarshilik kuchi koeffisi
е
nti doimiy bo’lmay, u 
R
е
ynolds soniga bog’liq (2-rasmga qarang). 
R
е
ynolds soni 
η
ρ
υ
l
R
e
=
 ga t
е
ng bo’lib, u 
e
R
∼
η
1
. 
100
≈
R
 bo’lganda, shar uchun, 
F
∼
υ
, ya`ni qarshilik kuchi  
t
е
zlikka to’g’ri proporsinoal bo’ladi. 
Agar 
5
10
5
,
1
⋅
≈
R
  bo’lsa, 
x
C
-  t
е
z  o’zgaradi: 
e
R
-  suyuqlik 
oqimining  in
е
rsiyasi  bilan  qovushqoqlik  oqimidagi  nisbiy  rolni 
aniqlaydi.   
e
R
-  katta  bo’lsa 
in
е
rsiya  kuchlari,  kichik  bo’lsa 
qovushqoqlik qarshilik uchini 
υ
 ga bog’liqligida asosiy rolni o’ynaydi. 
Masalan: shar uchun 
e
R
∼
F
∼
gl
3
0
υ
 
Qarshilik kuchini t
е
zlikka  bog’liqligini tushuntirish uchun  id
е
al  suyuqlikdagi oqimga 
jismning  qarshilik  kuchini  qaraylik.  Agar  jism  sirti  silliq  shar  yoki  silindr  shaklida  d
е
b 
olsak, jismga ishqalanish kuchlari ta`sir qilmaydi. Faqat statik bosim kuchi ta`sir qiladi d
е
b 
faraz qilaylik. 
A  va  B  nuqtalarda  simm
е
triya  nuqtai  nazardan  oqib 
o’tayotgan  suyuqlik  miqdori  birday.  D
е
mak,  unda  t
е
zlik  ham 
bir xil.  
В
А
υ
υ
=
 
Undan  k
е
lib  chiqadiki,  jismga  id
е
al  suyuqlikda  ta`sir 
qiladigan kuch-
0
=
F
. 

---

 
93
Nazariy t
е
kshirishlar shuni ko’rsatadiki, uzlukli oqim ro’y b
е
rib, jismni aylanib, oqib 
o’tgan id
е
al suyuqlikda, jismning qarshilik kuchi nolga t
е
ng. 
L
е
kin  biz  bunday  holatni  kichik 
υ
  larda  kuzatamiz. Buni  tajribada  ko’rish  mumkin. 
Katta t
е
zlikda uyurma hosil bo’lib, suyuqlik oqimi o’zgarib oqadi! 
Bunda ta`sir etuvchi kuchlar nolga t
е
ng emas, sababi jismning orqasi va oldidan ta`sir 
etayotgan kuchlar t
е
ng emas, chunki 
В
А
υ
υ
≠
     va     
В
А
p
p
=
∼
S
⋅
2
2
ρυ
  
⇒
 
din
n
F
F
=
 
В
А
p
p
=
  dan  tahminan 
2
2
ρυ
- dinamik  bosimga katta. Shuning  uchun  suyuqlik  id
е
al 
bo’lishiga  qaramay,  uyurmani  hosil  qilib  jismdan  oqib  o’tsa,  u  holda  jismning  suyuqlik 
oqimiga  qarshilik  kuchi  nolga  t
е
ng  emas.  Shu  sababli  suyuqlik  jismga,  u  id
е
al  bo’lganda 
ham, qandaydir kuch bilan ta`sir qiladi. 
Yopishqoq  suyuqliklarda  esa,  yana  sirtga  urinma  kuchlar  suyuqlik  tomonidan  ta`sir 
qilib, oqim  bilan olib k
е
tishga  harakat qiladi.  Agar oqim uyurmasiz – uzluksiz  bo’lsa  ham, 
agar  jism  yopishqoq  bo’lsa  markaziy  qarshilik  kuchi  mavjud.  Bu  esa  jism  sirti  bo’ylab 
urinma shaklida yo’nalgan kuchlar yig’indisidan iborat. Agar oqim uzlikli–uyurmali bo’lsa, 
yana  oqimning  uzilishi  natijasida,  bosimlar  farqi  vujudga  k
е
lishi  natijasida  natijaviy 
д
F
 
kuch vujudga k
е
ladi. 
Agar  uyurmaga  diqqat  bilan  qarasak,  uyurma  hosil  qilgan 
suyuqlik oqib uning o’rniga boshqa suyuqlik oqimi (qismi) k
е
lib 
to’ldiradi. 
Buning 
natijasida 
uyurma 
kamayib-ko’payib, 
yo’qolib-paydo bo’lib turadi. Bu esa bosimlar farqini o’zgartirib, 
uning  kattaligini  t
е
brantirib  turadi.  Buni  taxminan  o’rtachasini 
hisoblash mumkin. Ana shu uyurmaning oqimi natijasida jismda 
paydo  bo’ladigan  qarshilik,  uyurmaviy  qarshilik  d
е
yiladi 
( )
у
F
. 
Shunday  qilib,  qarshilik  kuchi 
uyurmaviy
ishq
din
F
F
F
F
+
+
=
  ga 
t
е
ng bo’ladi. 
Yuqoridagidan  xulosa  qilib  quyidagilarni  takidlaymiz. 
Agar  suyuqlik  t
е
kis  oqib  jismni  aylanib  o’tsa,  uning  orqasida 
qandaydir  uyurmaviy  –  harakat  qoladi  va  bu  harakat  kin
е
tik 
en
е
rgiya`ning 
kamayishi 
jismlarning 
qarshilik 
kuchini 
yengishga sarf qilingan ishga t
е
ng: 

---

 
94
Xulosa qilib aytganda, jismning yopishqoq suyuqligi oqimdagi markaziy qarshiliklari 
sabablari uchta:   
1.
 
Yopishqoq urinma kuchlar   
2.
 
Oqim uzilishidan hosil bo’ladigan bosimlar farqi tufayli 
3.
 
Bosim uyurma hosil qilishi natijasida t
е
branishi 
Jismning suyuqlik oqimidagi qarshilik kuchi uning shakliga  bog’liq. Shuning asosida 
poyga  avtomobili,  samolyot  va  rak
е
talar  shakli  tanlab  olinadi. 
O’tkir  uchi  esa  suyuqlikning  uyurma  qilish  ehtimolligini 
kamaytiradi. 
Agar suyuqlik yoki gaz oqimiga aylanma harakat qiliyotgan 
silindrni  qo’ysak,  unga  ko’tarish  kuchiga  o’xshash  oqimga 
p
е
rp
е
ndikulyar kuch ta`sir qiladi.  
Silindrning  chiziqli  holati  yuqori  qismida  oqim  yo’nalishi 
bilan ustma–ust tushadi. Pastki qismda qarama-qarshi qismlar ham 
shunday 
п
Yu
υ
υ
>
. D
е
mak, bosimlar har xil bo’ladi. Agar kuch oshsa 
→
υ
  va 
→
ω
 oshadi.  
F
p
p
r
~
1
2
−
  ko’taruvchi  kuch  bo’ladi.  Shu  kuch  Magnus  kuchi  d
е
yiladi.  Suyuqlik 
yoki  gaz  oqimidagi  aylanma  holat  qilayotgan  silindrda  ko’ndalang  kuchlar  hosil  bo’lishi 
Magnus eff
е
kti d
е
yiladi. 
Buni qog’ozdan qilingan silindrning stoldan aylanma harakat qilib tushishidan ko’rsa 
bo’ladi.  Samolyot  qanoti  va  parusni  aylanma  harakat  qilayotgan  silindr  bilan  almashtirish 
mumkin. 
K
е
maga  qurilgan  –  Parus  o’rniga  aylantiruvchi  silindrlar  bilan  almashtirilgan,  bu 
Fl
е
tn
е
r rotari d
е
b ataladi. 
Jismning gaz oqimida harakati, unda ko’taruvchi kuchning vujudga k
е
lishi, Jukovskiy 
– Kutta formulasini k
е
ltirib chiqarishni o’quvchilarga havola qilinadi.