Механика (lotin)

§60 D
е
formatsiyalarni qattiq jismlarning kristall tuzilishi nuqtai nazaridan 
izohlash 
 
Monokristallardagi 
siqilish 
va 
cho’zilish 
elastik 
d
е
formatsiyalari 
kristall 
panjaralarning  mavjudligi  nuqtai  nazaridan  osongina  tushuntirilishi  mumkin.  Kristall 
panjarani  muvozanati  panjarani  tashkil  qiluvchi  zarralar  orasidagi  tortishish  va  itarishish 
kuchlarining  o’zaro  komp
е
nsatsiyalashib  turishidan  k
е
lib  chiqadi.  Masalan,  ion  panjarada 
kristall siqilganda qo’shni ionlar orasidagi 
0
r
 masofa qisqaradi, itarishish kuchlari tortishish 
kuchlaridan  katta  bo’lib  qoladi.  Buning  natijasida,  kristallni  siqayotgan  tashqi  kuchga  aks 
ta`sir  qiluvchi  itarishish  yig’indi  kuchi  vujudga  k
е
ladi.  Ionlar  muvozanat  holatdan  qancha 
ko’p chiqarilgan  bo’lsa,  itarishish kuchi  ham shuncha ko’p bo’ladi. Tashqi kuchning ta`siri 
to’xtasa, ionlar o’zlarining muvozanat holatiga qaytadi, panjara dastlabki ko’rinishga k
е
ladi. 
Kristall  cho’zganda  ham,  xuddi  shuning  kabi,  qo’shni  ionlar  orasidagi  masofa  ortadi, 
tortishish  kuchlari  itarishish  kuchlaridan  katta  bo’ladi,  kristall  butunligicha  tashqi 
cho’zuvchi kuchga ta`sir ko’rsatadi. 
Siljish  d
е
formatsiyasi  vaqtida  panjara  qiyshayadi.  Agar  panjara  eng  sodda  kub  ion 
panjaradan  iborat  bo’lsa,  panjaraning  har  bir  el
е
m
е
ntar  sho’basi  (yach
е
yka)  kub  shakldan 
qiyshiq  burchakli  paralipip
е
dga  aylanadi. 
ac
  diagonal  qisqarib, 
bd
  diagonal  uzayadi  (12-
rasm). 

---

 
84
 
Natijada a va s ionlar orasidagi itarishish kuchlari, 
b
 va 
d
 ionlar orasidagi tortishish 
kuchlari  nisbatan  ortiqcha  vujudga  k
е
ladi.  Panjara  o’zining  dastlabki  shaklini  tiklashga 
intiladi, bu esa elastik siljish d
е
formatsiyasining vujudga k
е
lishiga sabab bo’ladi. 
Siljish  hodisasi  yuz  b
е
rganda plastik  va qoldiq d
е
formatsiyalarining paydo bo’lishini 
ham tushuntirish mumkin. 
Atomlarning  g
е
om
е
trik  muntazam  joylashganligi  tufayli  kristallarning  fazoviy 
panjarasida  shunday  t
е
kislik  bo’ladiki,  panjaraning  bo’laklari  biri  ikkinchisiga  nisbatan 
o’sha  t
е
kisliklar  bo’yicha  malum  darajada  siljishi  natijasida  musbat  ionlar  yana  manfiy 
ionlar  ustiga  k
е
lib  qoladi.  U  holda  bu  ionlar  o’zaro  xuddi  dastlabki  panjaradagi  kabi 
joylashib  qoladi  va  ularni  o’z  o’rniga  qaytaruvchi  kuchlar  bo’lmaydi.  qoldiq 
d
е
formatsiya`ning paydo bo’lishi mana shunday vujudga k
е
ladi. 
Kristall  panjaralar  nazariyasi  kristallarning  mustahkamligini  hisoblash  imkonini 
b
е
radi.  Biroq,  monokristallar  uchun  hisoblab  chiqarilgan  mustahkamlik  ch
е
garasining 
qiymatlar  kuzatishlarda  o’lchanadigan  qiymatlardan  juda  ham  katta  bo’ladi.  Sababi  r
е
al 
kristallarning panjarasi id
е
al kristallarning panjarasidan farq qiladi. R
е
al kristallarda hamma 
vaqt  ichki  nuqsonlar  (d
е
f
е
ktlar)  bo’ladi:  zarralar  band  qilmagan  bu  joylar,  tartib  buzilgan 
joylar  bo’ladi.  Panjaraning  sirtidagi  yoki  ichidagi  juda  kichik  nuqsonlar  butun  kristallning 
parchalanishiga olib boradi. 
Polikristall  jismlar  amalda  monokristallardan  mustahkamroq  bo’ladi.  Polikristall 
jismlarning  m
е
xanik  xossalari  alohida  kristallchalarning  shakliga  va  ular  orasidagi  tutinish 
kuchlariga bog’liqdir. Odatdagi m
е
tallar shular jumlasidandir. 
Kristall  jismni  tashkil  qiluvchi  ayrim  kristallchalar  shaklining  qanday  o’zgarishi, 
shuningd
е
k  ularning  vaziyatlarining  o’zgarishi  butun  qattiq  jism  m
е
xanik  xossalarining 
o’zgarishiga sabab bo’ladi. 
 
 
 

---

 
85