Механика (lotin)



Download 1,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet13/51
Sana03.01.2022
Hajmi1,37 Mb.
#315975
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   51
Bog'liq
Mexanika ma'ruza. K. A. Tursunmetov 79763

§22. D
е
formatsiyaning pot
е
ntsial en
е
rgiyasi 
 
Jismning  yoki sist
е
maning  ish bajara olish qobiliyatini  xarakt
е
rlaydigan 
fizik  kattalikka  en
е
rgiya  d
е
yiladi.  En
е
rgiyani  shartli  ravishda  ikki  turga: 
pot
е
ntsial va kin
е
tik en
е
rgiyaga bo’linadi. 
Jismni yoki sist
е
mani boshqa jismlar bilan o’zaro ta`sirlashishi natijasida 
olgan  en
е
rgiyasiga  pot
е
ntsial  en
е
rgiya  d
е
yiladi.  Biz  bu  mavzuda 
d
е
formatsiyalangan jismning pot
е
ntsial en
е
rgiyasini ko’ramiz. 
Biror  jism  ikkinchi  jismga  ta`sir  qilib  uning  holatini  yoki  shaklini 
o’zgartirib  ish  bajaradi.  Bu  ish  birinchi  jismning  en
е
rgiyasini  o’zgarishi 
hisobiga bajariladi. 
Masalan: 
Faraz  qilaylik.  A  nuqtaga 
F
r
  kuch  ta`sir 
qilsa,  o’zining  holatini  o’zgartiradi  va 
prujina  cho’zilib,  d
е
formatsiyalanib,  uning 
en
е
rgiya  zapasi  osha  boradi.  Bu  en
е
rgiya 
uning d
е
formatsiya en
е
rgiyasi d
е
yiladi. 
Uni 
ds
  ga  cho’zishda  ham, 
ds
  ga  qisishda 
ham bir xil ish bajariladi. Sababi u absolyut 
(mutloq.)  elastik  jism  bo’lib,  uning 
x

 
o’zgarishiga  mos  k
е
luvchi  kuch  bir  xil. 
Olingan 
d
е
formatsiya 
en
е
rgiyasi 
ish 
bajarishga harakat qiladi. Bunda u qisqaradi yoki uzayib boshlang’ich holatiga 
intiladi. 
Guk qonuniga asosan 
kx
F
=
 (22-1) 
Bu yerda 
k
 - qattiqlik  (bikirlik) koeffisi
е
nti: 
[ ] [ ]
[ ]
;
x
F
k
=
м
Н
  yoki  
sm
gh
 
Prujinaning 
x
- dan 
dx
x
+
 ga cho’zilishida bajarilgan ish 


dx
F
 ga t
е
ng, ya`ni 
                                        
2
2
0
0
0
0
Kx
dx
Kx
dx
F
A
x
x
x
x
x
x
=

=

=


=
=
=
=
 (22-2) 
2
2
2
0
2
0
Kx
Kx
dx
F
A
x
x

=

=

=
 
yoki  
0
W
W
A

=
 (22-3) 
Bundan     
2
2
kx
W
=
 (22-4) 
k
е
lib chiqadi, bu esa o’z navbatida d
е
formatsiya pot
е
nsial en
е
rgiyasi 
k
 ga 
2
x
 
ga proportsional ekanligini ko’rsatadi. 
Agar  prujina  qisilsa,  unda  cho’zilganda  bajargan  ishi  shu 
A
  nuqtaga 
qo’yilgan jismga b
е
riladi va shuning en
е
rgiyasiga aylanadi. 
 
 


 
29
§23 Kin
е
tik en
е
rgiya 
 
Agar  biror  bir  jism 
F
r
  kuch  ta`sirida 
υ
r
  bilan  harakat  qilsa,  u  harakati 
natijasida  (
F
r
  kuch  ta`siridan)  en
е
rgiya  zapasiga  ega  bo’ladi.  Bu  esa  kin
е
tik 
en
е
rgiya d
е
yiladi. 
Dinamikaning II-qonuniga asosan 
dt
d
m
F
υ
r
r
=
 (23-1) 
ikki tomoni 
s
d
r
 yo’lga ko’paytiramiz. 
s
d
dt
d
s
d
F
r
r
r
r


=

υ
υ
 (23-2) 
Agar 
dt
s
d
v
r
r
=
ekanini hisobga olsak va  
dt
s
d

=
υ
r
r
 (23-3) 
(23-3) ni (23-2) ga qo’ysak 




=

=

2
2
υ
υ
υ
dt
d
m
d
m
s
d
F
r
r
r
r
 (23-4) 
T
е
zlikning 
υ
υ
=
1
 va 
0
2
υ
υ
=
 gacha o’zgarishida bajarilgan ish 


=

=

=
υ
υ
υ
0
0
)
2
(
2
x
x
A
s
d
F
d
m
A
r
 (23-5) 
yoki 


=
2
2
2
0
2
υ
υ
m
m
dA
 (23-6) 
va 
0
2
0
2
2
2
W
W
m
m
A

=

=
υ
υ
 (23-7)  
yani kin
е
tik en
е
rgiyaning o’zgarishiga t
е
ng ekan.  
Agar 
0
0
=
υ
 bo’lsa, u holda  
K
W
m
A
=
=
2
2
υ
 (23-8)  
t
е
ng  bo’ladi.  Shunday  qilib  harakatlanayotgan  jismning  kin
е
tik  en
е
rgiyasi 
2
2
υ
m
W
K
=
  ekan,  bu  esa  shu  jismning 
F
r
  kuch  ta`sirida  harakatga  k
е
ltirishda 
bajarilishgan ishga t
е
ng. 
 
§24.To’liq noelastik to’qnashish 
 
Birinchi jismning massasi 
1
m
 bo’lib 
1
υ
 t
е
zlik bilan harakat qilsa, ikkinchi 
jism  massasi 
2
m
  va 
2
υ
  t
е
zlik  bilan  harakat  qilayotgan  bo’lsa,  u  holda 
to’qnashgandan  so’ng,  ularning  t
е
zligi  bir  xil  bo’lsa,  bunday  to’qnashish 
noelastik  bo’ladi.  Mazkur  to’qnashishning  t
е
zligi 
U
  bo’lsin.  Bunday 
to’qnashishga  ikkita  loydan  yasalgan  sharchani  bunga  misol  sifatida  ko’rish 
mumkin. Impulsning saqlanish qonuniga ko’ra: 
u
m
u
m
const
m
m
K
i
r
r
r
r
r
2
1
2
2
1
1
+
=
=
+
=

υ
υ
 (24-1) 


 
30
Bundan 
2
1
2
2
1
1
m
m
m
m
u
+
+
=
υ
υ
r
r
r
 (24-2) 
To’qnashguncha  bo’lgan 
k
k
W
W
2
1
+
,  to’qnashgandan  so’ng  en
е
rgiyalari  esa 
k
k
W
W
2
1

+

 ga t
е
ng bo’ladi. 
Bunda  
                   
2
2
2
2
2
2
2
1
2
1
2
2
2
2
1
1
1
u
m
u
m
W
W
mv
W
v
m
W
k
k
k
k
+
=

+

=
=










 (24-3) 
To’qnashish jarayonida en
е
rgiyaning o’zgarishi  
2
)
(
2
2
)
(
)
(
2
2
1
2
2
2
2
1
1
2
1
2
1
u
m
m
m
m
W
W
W
W
W
k
k
k
k
k
+

+
=

+


+
=

υ
υ
 (24-4) 
Bunga esa (24-2) dan 
U
ning ifodasini qo’ysak 
2
2
1
2
1
2
1
2
2
1
2
2
2
1
1
2
1
2
2
2
2
1
1
)
(
2
1
)
(
)
(
)
(
2
1
υ
υ
υ
υ
υ
υ

+


=






+
+
+

+
=

m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
W
k
 (24-5) 
hosil bo’ladi. 
Bunda 
2
1
υ
υ

  jismlarning  to’qnashishgacha  bo’lgan  nisbiy  t
е
zligi. 
Yo’qolgan 
2
2
1
2
1
2
1
)
(
2
1
υ
υ

+


m
m
m
m
en
е
rgiya  –qandaydir  eff
е
ktiv    massali 
( )
0
m
 
jismning 
2
1
υ
υ
υ
r
r
r

=
H
 en
е
rgiyasi d
е
b qarash mumkin, yani  
2
0
2
1
H
k
m
W
υ
=

 (24-6) 
eff
е
ktiv massa esa  
2
1
2
1
0
m
m
m
m
m
+

=
 (24-7)  
ga t
е
ng. 
Agar 
m
m
m
=
=
2
1
  bo’lsa, 
2
0
m
m
=
 t
е
ng bo’ladi. 
Agar 
2
1
m
m
<<
 bo’lsa, 


2
m

1
2
1
1
0
1
lim
2
m
m
m
m
m
m

+
=


 (24-8) 
Bunda  m
е
xanik  en
е
rgiyaning  yo’qolishi  kichik 
jismning 
kin
е
tik 
en
е
rgiyasiga 
t
е
ng 
bo’ladi. 
Masalan, 
1
m
 o’q-snaryad 
2
m
 tankga t
е
gsa, 
const
=
2
υ
 
bo’ladi. 
To’pdan  zambarak  otilishida 
m
M
>>
  va 
3
0
υ
υ
>>
 
bo’ladi, yani 
3
υ
 
t
е
zlik kichik bo’ladi. 
 


 
31
 
§25. Elastik to’qnashish 
 
Ikkita  shar  (jism)  elastik  to’qnashsin.  Bu 
sharlar to’qnashganda elastik d
е
formatsiya sodir 
bo’ladi  va  d
е
formatsiya  kuchi  sharchalarning 
yo’nalishini  o’zgartiradi.  To’qnashish  —  bu 
ikkita  elastik  muxit  orasida  bo’lsa  yoki  burchak 
ostida  to’qnashsa  —  bu  murakkab  hodisa 
bo’ladi.  Shuning  uchun  biz  sharchalarning 
havoda markaziy to’qnashishini ko’rib chiqamiz. 
Bunday 
to’qnashishda 
shar 
t
е
zliklarining 
yo’nalishi 
shar 
markazlarini 
tutashtiruvchi 
to`g’ri chiziq ustida yotadi. 
Agar 
to’qnashish 
natijasida 
issiqlik 
ajralmasa, ya`ni 
0
=
Q
 bo’lsa va kin
е
tik en
е
rgiya 
–  jism  pot
е
nsial  en
е
rgiyasiga  yoki  k
е
yin 
pot
е
ntsial en
е
rgiya kin
е
tik en
е
rgiyaga aylansa, u 
holda bu xodisa uchun  impuls (harakat  miqdori) saqlanish qonuni  va en
е
rgiya 
saqlanish qonunini quyidagicha yozamiz.  
(
) (
)




+
=
+
+
=
+
2
2
2
2
1
1
2
2
2
2
1
1
2
2
1
1
2
2
1
1
2
1
2
1
u
m
u
m
m
m
u
m
u
m
m
m
r
r
r
r
r
r
r
r
υ
υ
υ
υ
 
ular bir chiziqda yotadi, shuning uchun 
2
2
2
2
2
2
2
1
1
2
1
1
2
2
2
2
1
1
1
1
υ
υ
υ
υ
m
u
m
u
m
m
m
u
m
u
m
m

=


=

r
r
r
r
 



(25-3) 
Endi t
е
nglamalari hadma-had bo’lsak, 
2
2
1
1
u
u
+
=
+
υ
υ
 (25-4) 
k
е
yin mazkur t
е
nglamani 
1
m
 ga ko’paytirsak, quyidagi formula k
е
lib chiqadi 
2
1
2
1
1
1
1
1
υ
υ
m
u
m
u
m
m
+
=
+
 (25-5) 
Endi (25-3) dagi birinchi ifodaga (25-5) ni hadma-had qo’shsak 
2
1
2
2
2
2
2
1
1
1
2
u
m
u
m
m
m
m
+
+

=
υ
υ
υ
 (25-6) 
hosil bo’ladi. Bu t
е
nglamadan 
2
U
 topamiz. 
2
1
2
2
1
1
1
2
1
2
2
2
1
1
1
2
)
(
2
2
m
m
m
m
v
m
m
m
m
m
m
u
+


=
+
+

=
υ
υ
υ
υ
 (25-7) yoki 
2
1
2
1
2
1
1
2
)
(
2
m
m
m
m
m
u
+

+
=
υ
υ
 (25-8) 
(25-1) t
е
nglamaga 
2
U
ni ifodasini qo’yib, yani undan 
1
U
 ni topamiz. 
2
1
1
1
2
2
2
1
)
(
2
m
m
m
m
m
u
+


=
υ
υ
 (25-9) 
agar 
2
1
m
m
=
va 
0
2
=
υ
 t
е
ng bo’lsa, u holda 
0
1
=
u
va 
1
2
υ
=
u
 bo’ladi. 
Bundan 
xulosa, 
massalari  t
е
ng  bo’lgan  sharlarning  t
е
zliklari 
almashinadi, yani 
0
1
=
u
va 
1
2
υ
=
u
 ga t
е
ng bo’lar ekan. 
(25-1)
  
(25-2)
 
 


 
32
 

Download 1,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish