Механика (lotin)



Download 1,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/51
Sana03.01.2022
Hajmi1,37 Mb.
#315975
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   51
Bog'liq
Mexanika ma'ruza. K. A. Tursunmetov 79763

r
е
aktsiya  kuchi
  d
е
yiladi. 
Ko’pincha r
е
aksiya kuchlari  nomalum bo’lib,  ular  harakat 
tra
е
ktoriyasini 
bilgan 
holda 
aniqlanadi. 
Bunda 
dinamikaning  II  va  –III  -  qonunlari  asosida,  jismning 
harakati sharoitini hisobga olgan holda aniqlanadi. 
Buni quyidagi misollar orqali ko’rib chiqamiz. 
1-misol:  Ipga  bog’langan  sharchaning  aylanma  harakatini 
ko’raylik. 
Agar ipning sharga ta`sir qiluvchi kuchi 
F
r
 ga va  
υ
r
 


 
22
t
е
zlikga bog’liq bo’lsa, u holda markazga intilma t
е
zlanish 
R
a
2
υ
=
 formulasiga 
ko’ra,  Nyutonning II – qonuni quyidagi ko’rinishda ifodalash mumkin. 
R
m
ma
F
2
υ
=
=
 
 bu yerda 
F
- r
е
aksiya kuchi. Agar ip uzilmasa  
M
F
F
r
r
=
 t
е
ng, u holda 
F
r
 kuch 
jismga markazga intilma t
е
zlanish b
е
radi. 
Agar  bunda  jism  biror  yuzada  harakat  qilib  ishqalanish  bo’lmasa  va 
bog’lanish  r
е
aktsiyasi  yuzaga  tik  bo’lsa,  u  holda  bunday  bog’lanishga  id
е
al 
bog’lanish d
е
yiladi. 
2-misol: 
Id
е
al  qiya  t
е
kislikdagi  jismning  hararakatini 
ko’radigan  bo’lsak,  u  holda t
е
kislik r
е
aksiya 
kuchi 
N
r
  va  og’irlik  kuchining  tashkil 
etuvchisi 
n
P
  ga  t
е
ng  d
е
b  qaraladi.  Unda 
t
е
kislikka ta`sir qiluvchi kuch 
α
cos
P
N
=
 ga, 
harakatlanuvchi kuch esa 
α
α
υ
sin
sin
Mg
P
dt
d
M
=

=

 bo’lsa, t
е
zlanish 
α
υ
sin
g
dt
d
a
r
r
=
=
  t
е
ng  bo’ladi,  ya`ni 
t
a

  emas  bo’lmaganligi  uchun  t
е
zlanish 
vaqtga bog’liq bo’lmas ekan. 
3  –  misol  tariqasida  avtomobilning  egri  ko’prikdagi 
harakatini ko’rish mumkin. 
 
Bunda  qabariq  va  botiq  ko’prikdagi  r
е
aktsiya 
kuchlari quyidagi formulalar bilan ifodalanadi: 
  
 
R
m
P
N
K
2
cos
υ
α

=
 va 
R
m
N
b
2
cos
υ
α
+
=
 
 
 
 
 
 
§18. Impulsning saqlanish qonuni 
 
Massani  t
е
zlikga  ko’paytmasi  harakat  miqdori  yoki  jismning  impulsi 
d
е
yiladi, ya`ni 
υ
r
r
m
K
=
  (18-1) 
Nyutonning I va II-chi qonunlariga ko’ra, yopiq sist
е
mada 

=
const
K
r
 bo’ladi 
Masalan: 
F
dt
K
d
=
r
 t
е
ng bo’lsa, u holda 
t
 - vaqt uchun 
const
K
=
r
 bo’ladi, 


 
23
u  esa  o’z  navbatida 
const
F
=

r
  olib  k
е
ladi.  Muvozanatlik  shartiga  ko’ra 

=
0
F
r
 bo’lganda, 
const
dt
F
K
=

=

∫∑
r
r
 bo’ladi. 
Endi ayrim misollar ko’rib chiqamiz: 
1-misol: ikkita sharcha orasida prujina biror t
е
kislikda siqilib tursin ishqalanish 
kuchlari  bo’lmasin  va  ikkala  ikkita  sharcha  yengil  ip  bilan  bog’lansin. 
Massalari  esa 
1
m

2
m
  bo’lsin.  Ipni  uzsak  (yondirsak)  prujina 
1
m
  ga 
12
F
r
  kuch 
bilan 
2
m
, ga 
21
F
 kuch bilan ta`sir qiladi. 
Elastik kuch 
1
m
 va 
2
m
 ga b
е
riladi, u holda  
0
21
12
21
12
=
+
↓↑
F
F
va
F
F
r
r
r
r
 
(1) 
L
е
kin  buni  birdaniga  bunday  yoza  olmaymiz.  Sababi  sharlar  t
е
zlanish 
bilan harakat qiladi. 
Shuning  uchun  Nyutonning  III  –  qonuniga 
asosan: 



0
0
2
2
1
1
=
+
=
+
n
n
n
n
f
F
f
F
r
r
r
r
 (2) 
 
 
1
n
f
  va 
2
n
f
  birinchi  va  ikkinchi  sharchalarning  prujinaga  ta`sir  kuchlari 
n
F
1
  va 
n
F
2
 prujinaning shariklarga ta`sir kuchlaridir. Prujina qo’zg’almas bo’lganda ip 
va prujinaning massasi nolga t
е
ng d
е
sak bo’ladi. Shuning uchun: 
21
2
12
1
2
1
0
F
F
F
F
f
f
n
n
n
n
r
r
r
r
r
r
=
=
=
+
    
21
2
2
12
1
1
F
a
m
F
a
m
r
r
r
r
=
=
 



(3)
 
1
υ
r
 
 
0
2
2
1
1
=
+
a
m
a
m
r
r
 (4)        
 
1
1
1
dt
d
a
υ
r
r
=
  
2
2
2
dt
d
a
υ
r
r
=
 (5) 

=
+
0
)
(
2
2
1
1
υ
υ
r
r
m
m
dt
d
 (6) 
const
m
m
=
+
2
2
1
1
υ
υ
r
r
 (7) 
D
е
mak  
0
2
1
=
+
K
K
r
r
  (8) 
yoki 
2
1
K
K
r
r

=
 (9) 
va    
i
i
m
1

υ
 (10) 
t
е
ng bo’lar ekan. 
Bu  xulosalar  sharlarning  o’zaro  ta`sir  kuchi  xarakt
е
riga  va  kattaligiga 
bog’liq ekanligini ko’rsatadi. 


 
24
Harakat  vaqtida  ham,  prujina  ta`sir  etganida  ham  6-t
е
nglamadagi  shart 
bajariladi.  Ikki  jismdan  iborat  bo’lgan  sist
е
maning  impulsi  (harakat  miqdori) 
o’zaro ta`sir kuchi natijasida o’zgarmaydi. 
Masalan:  Sist
е
ma  3-shardan  iborat  bo’lsin  va 
ularning  massalari 
3
2
1
,
,
m
m
m
  bo’lsin,  u  holda 
Nyutonning II-qonuniga ko’ra: 
 







uchun
uchun
uchun
3
2
1
32
31
3
3
23
21
2
2
13
12
1
1
f
f
a
m
f
f
a
m
f
f
a
m
r
r
r
r
r
r
r
r
r
+
=
+
=
+
=
(11)   
 
T
е
nglamalari hadma-had qo’shamiz: 
 
 
0
3
3
2
2
1
1
=
=
+
+

ij
ij
f
a
m
a
m
a
m
r
r
r
r
chunki: 
0
0
0
31
13
32
23
21
12
=
+
=
+
=
+
f
f
f
f
f
f
r
r
r
r
r
r
  






 (12) 
0
)
(
3
3
2
2
1
1
=
+
+
υ
υ
υ
r
r
r
m
m
m
dt
d
 (13) 
bu yerda 
3
2
1
,
,
a
a
a
r
r
r
 - 
ularning t
е
zlanishlari, 
   
3
2
1
,
,
υ
υ
υ
 -
 ularning t
е
zliklari.  
Shunday qilib 
0
=
dt
K
d
r
 (14) 
Bu xulosa barcha sist
е
malarda o’rinli.  
Agar   
const
K
=
r
  (15) 
bo’lsa, u holda 
const
m
m
m
=
+
+
3
3
2
2
1
1
υ
υ
υ
r
r
r
 (16) 
t
е
ng  ekan. 
   Jismlar  sist
е
masining  impulsi  ichki  kuchlarning  ta`sirida  o’zgarmaydi,  uni 
quyidagicha ifodalash mumkin. 


=
=
0
i
i
m
K
υ
r
r
 (17) 
Bunga  misol  qilib  ikkita  aravachani  ko’ramiz.  Agar  aravacha 
1
t
  vaqt 
ichida 
2
1
1
2
2
1
υ
υ
=
=
s
s
m
m
     
m
1
~
υ
 
 


 
25
Jism  impulsi  saqlanish  qonuni  ko’p  jismli  izolyatsiyalangan  jismlar 
sist
е
malari uchun o’rinlidir. L
е
kin bunda tashqi sist
е
maga kirmaydigan boshqa 
jism tomonidan kuchlar ta`siri bo’lmasligi k
е
rak. Jism impulsi – v
е
ktor kattalik 
bo’lib,  uning  absolyut  (mutloq)  kattaligi  va  yo’nalishi  o’zgarmasdan  qoladi. 
Jism  impulsi  biror  jism  uchun  o’zgarishi  mumkin,  l
е
kin  sist
е
ma  uchun 

=
0
i
K
r
 
bo’ladi,  bunda  bir  jismdan  ikkinchi  jismga  impuls  b
е
riladi,  l
е
kin 
yo’qolmaydi. Misol: Ikkita sharning noelastik to’qnashishi.
 
 
 
 
2
1
2
2
1
1
m
m
m
m
+
+
=
υ
υ
υ
r
r
r
 
 
§19. O’zgaruvchan massali jism harakati 
 
Tabiatda  va  t
е
xnikada  shunday  harakatlar  mavjudki,  unda  harakat 
davomida jismning massasi o’zgarib turadi.
υ
r
 
Masalan: Suv s
е
payotgan mashina, uchayotgan rak
е
talar va boshqalar. 
Biz 
suv 
s
е
payotgan 
mashina  misolida  impuls 
saqlanish 
qonunidan 
foydalanib,  uning  harakat 
t
е
nglamasini 
k
е
ltirib 
chiqaramiz. 
Jism 
impulsining 
o’zgarishi 
unga  ta`sir  etuvchi  kuch 
impulsiga t
е
ng edi, ya`ni 
 
dt
F
K
d

=
r
r
 (19-1) 
Mashina massasining kamayishi 
dt
dM
µ

=
 (19-2) ga t
е
ng 
chunki, 
µ
=

dt
dM
 t
е
ng. Bu yerda vaqt birligidagi massani kamayishi. Mashina 
t
е
zligi 
υ
,  s
е
pilayotgan  suvning  mashinaga  nisbatan  t
е
zligi 
c
  bo’lsa,  uning 
t
 
mom
е
ntdagi impulsi 
υ
r
r
M
K
=
1
 ga, 
dt
t
+
 mom
е
ntdagi impulsi 
)
(
)
(
)
(
2
c
dt
d
dt
M
K
+
+
+


=
υ
µ
υ
υ
µ
 (19-3) 
t
е
ng. 
U holda (19-3) ifodani quyidagi ko’rinishda yozamiz. 
dt
F
M
c
dt
d
dt
M

=

+
+
+

υ
υ
µ
υ
υ
µ
)
(
)
)(
(
 (19-4) 
Qavslarni  ochib,  soddalashtirib  va 
υ
η
d
dt


  hadni  nolga  t
е
ng  d
е
sak, 
dt
F
dt
c
Md

=

+
µ
υ
 
hosil bo’ladi.  
Ikki tomonini 
dt
 bo’yicha diff
е
r
е
nsiallasak, u holda  
c
F
dt
d
M
µ
υ

=

 (19-5) 
υ
υ
υ
r
r
r
r
r
r
M
m
m
K
K
K
=
+
=
+
=
2
2
1
1
2
1


 
26
t
е
nglama hosil bo’ladi. 
Bu  yerda 
F
—  mashina  motorini  tortish  kuchi, 
c

µ
  harakatga  qarshi 
yo’nalgan  bo’lib  r
е
aktiv  kuch  ham  d
е
yiladi.  Bu  t
е
nglama  M
е
shch
е
rskiy 
t
е
nglamasi  bo’lib,  o’zgaruvchan  massali  jismning  harakat  t
е
nglamasidir. 
O’zgaruvchan massali jism uchun Siolkovskiyning 
)
exp(
0
0
c
M
M
υ
υ

=
 (19-6) 
t
е
nglamasini k
е
ltirib chiqarishni o’quvchilarning o’ziga havola qilamiz. 
 

Download 1,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish