Harbiy-texnik instituti m. X. Rustambayev

Ijtimoiy xavflilik

  ularga xos bo‘lgan xususiyatlar tufayli, holatlar 

yoki xavf manbalari aynan jinoiy qonunchilik himoyasi ostida bo‘lgan, 

ijtimoiy ahamiyatli bo‘lgan  obyektlarga tahdid yuzaga kelishini belgilab 

beradi. Shunday obyektlar sifatida JK oxirgi zarurat holatida qilmishni 

amalga oshirgan shaxs, boshqa shaxslarning shaxsi yoki huquqlari, jamiyat 

va davlat manfaatlarini ko‘rsatadi. Atrof muhitga, mulkka, boshqaruv 

403 

 

---

tartibiga zarar yetkazish  bilan tahdid soluvchi holatlar ijtimoiy xavfli va 

oxirgi zarurat holatiga olib keladigan deb tan olinadi.  

Shuni hisobga olish lozimki, oxirgi zarurat holatida tahdid soluvchi 

xavfni belgilab beruvchi holatlar faqat ijtimoiy xavfli bo‘lishi lozim, 

zaruriy mudofaadan farqli ravishda Bu yerda jinoyatning huquqqa qarshi 

bo‘lishining belgisi talab etilmaydi. Bu shart nafaqat boshqa kishilarning 

tajovuz qilishi, balki: tabiat kuchlarining ta’siri (tabiiy ofatlar, ob-havo 

sharoitlari va hokazolar), inson organizmining fiziologik va patologik 

jarayonlari (oriqlashuv, suvsizlashuv, kasallik va boshqalar); yuqori xavf 

manbalari; hayvonlarning harakati; mashinalar va mexanizmlarning 

nosozligi va boshqalar bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, aybsiz 

qilmishlar ham xavf manbai deb tan olinishi mumkin. 

Keyinchalik oxirgi zaruratni amalga oshiruvchi shaxsning harakatlari 

ham xavf manbai bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda tergov va sud 

organlari  obyektiv ravishda ijtimoiy xavfli oqibatlarga olib kelgan 

qilmishni amalga oshirishning subyekt  tomoniga e’tibor berishi lozim. 

Jumladan, ushbu qilmish shaxs tomonidan qasddan, o‘zi uchun yoki 

boshqa shaxs uchun yoki boshqa ijtimoiy manfaat uchun xavfli holatni 

yuzaga keltirib, keyin biror-bir jinoiy qilmishni sodir etgan holda oxirgi 

zaruratga havola etish maqsadida sodir etilgan bo‘lsa, uning harakatlari 

umumiy asoslarda oddiy jinoyat sifatida malakalanishi lozim. Bunday 

harakatlar oxirgi zarurat provokatsiyasi deyiladi. Bunday holda jinoyat 

qasdi nafaqat birlamchi qilmishni, balki shaxs o‘zining g‘arazli maqsadida 

foydalanmoqchi bo‘lgan keyingi oxirgi zaruratni qamrab olishi lozim. Bu 

sababdan, agar shaxs avval qasddan jinoyatni sodir etsa, keyin esa jinoyat 

ijtimoiy xavfli oqibatlarining oldini olish uchun uning ongida qamrab 

olinmagan yana bir ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etsa, ikkinchi qilmishi 

oxirgi zarurat holatida sodir etilgan deb qaralishi lozim. Masalan, agar 

shaxs boshqa kishiga qasddan og‘ir tan jarohatini yetkazgan bo‘lsa, keyin 

esa uning hayotini saqlab qolish uchun avtomobilni olib qochib ketsa, 

keyingi qilmishi oxirgi zarurat holatida sodir etilgan deb malakalanishi va 

javobgarlikka tortilmasligi lozim. 

404 

 

---

Birlamchi qilmishni shaxs ehtiyotsizlik orqasidan yoki umuman 

aybsiz sodir etgan holda, unda birlamchi qilmish tufayli yuzaga keltirilgan 

kattaroq zararning oldini olish uchun keyinchalik kamroq zararni yetkazish 

doimo oxirgi zarurat qoidalariga ko‘ra malakalanishi lozim. Birlamchi 

qilmish esa mustaqil huquqiy baholanishi kerak. 

Oxirgi zaruratda xavf manbai deb, fuqarolar va mansabdor shaxs-

larning ma’lum qonuniy harakatlari (harakatsizligi) ham tan olinishi 

mumkin. Jumladan, qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar 

sifatida: zaruriy mudofaa, oxirgi zarurat, jinoyatchini ushlash va boshqalar 

mavjud bo‘lganda sodir etilgan harakatni (harakatsizlikni) tan olish lozim. 

So‘zsiz ravishda, zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishda, 

buyruqni bajarishda sodir etilgan qilmishlar va hokazolar xavf manbai deb 

tan olinishi lozim. Bunday harakatlarga qarshi oxirgi zarurat doimo 

mumkin va qonuniy bo‘ladi.