O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

TIL 

NUTQ 

---

22 

 

natijasida  yuzaga  keladigan  faoliyatdir.  Bu  ikki  hodisani  qiyoslaganda  oradagi 

farqlar  yanada  oydinlashadi.  Ya‘ni,  bir  auditoriyada  o`tirgan  talabalarning 

gaplashadigan  tillari  bir  bo`lsa-da,  lekin  nutqlari  har  xil  bo`lishi  tabiiy.  Birining 

nutqi  salohiyatli  bo`lsa,  ikkinchisiniki  esa  mutlaqo  talab  darajasida  bo`lmasligi 

mumkin.  Til  faqatgina  aloqa  vositasi  bo`lib  qolmasdan,  balki  dunyoni  ko`rish, 

eshitish,  bilish,  idrok  etish  vositasi  hamdir.  Tilni  xalq  yaratadi,  nutq  esa  shaxsiy 

boylik  sanaladi.  Har  kim  o`z  qobiliyati,  so`z  boyligi,  shaxsiy  fikrlash  layoqatiga 

qarab gap tuzadi va so`zlaydi. Shuning uchun ham nutq oldiga nihoyatda ulug` bir 

talab  qo‘yiladi:  o`ynab  gapirsang  ham,  o`ylab  gapir.  Zero,  nutq  aqlning  tarozisi, 

aqlning o`lchovi. Darhaqiqat, nutqimizning salohiyati til qoidalarini yaxshi va zarur 

darajada  bilishimizga  bog`liqdir.  Bundan  tashqari,  tilning  ruhiy  va  estetik  hodisa 

ekanligini ham yoddan chiqarmasligimiz zarur. Til bamisoli - ummon. Unda barcha 

fikrlar  uchun  «libos»lar  topiladi.  Lekin  tilning  jozibasi,  kamalak  misol  tovlanishi 

bevosita  nutq  orqali,  nutq  jarayonida  yuz  beradi.  Ba‘zan  nutq  jarayonida  tilning 

jozibasi, jilolanishi, mo`jizakorligi yuzaga chiqmay qolishi mumkin. Shu bois nutq 

sohibi  so`zlarning  o`z  va  ko`chma  ma‘nolarini  to`la  anglashi,  har  bir  so`zning 

uslubiy mezonlarini, ma‘no qirralarini ongli idrok etishi talab etiladi.

 

Tilning  dunyoni  bilish,  bilimlarni  to`plash,  saqlash,  keyingi  avlodlarga 

yetkazish,  ruhiy  munosabatlarni  aks  ettirish,  go`zallik  kategoriyalarini 

voqelantirish  kabi  qator  vazifalarni  bajarishiga  qaramasdan,  uning  asosiy 

funktsiyasi  kishilar  o`rtasidagi  aloqani  ta‘minlashdir.Nutq  til  vositalari  orqali 

so`zlashish,  muomala  jarayonidir.  So`nggi  yillarda  nutq  kishilar  til  orqali  bir-biri 

bilan muomala, aloqa qilishning usuli deb qaralishi ham fikrimizni tasdiqlaydi. Til 

umumiylik,  nutq  esa  xususiylik  belgilari  bilan  farqlanadigan  ijtimoiy  hodisalar 

bo`lib, ikkalasi ham jamiyatga xizmat qiladi. 

Har ikkala soha, ya‘ni til va nutq, inson nutqi bilan aloqadadir. Ularning har 

ikkalasi ham kishilar nutqiy faoliyatining foydali, ta‘sirchan, o`tkir bo`lishi uchun 

kurashadi.  Insonning  nutqiy  madaniyati,  uning  nutqiy  holatini  o`stirishga  xizmat 

qiladi.  Nutq  madaniyati  ham,  notiqlik  ham  nutqiy  odam,  nutqiy  go`zallik,  nutqiy 

mantiq qonuniyatlaridan oziqlangan holda ish ko`radi. Ammo, shunga qaramasdan 

---

23 

 

bizning nazarimizda nutqiy san‘at ma‘nosidagi notiqlikni, ya‘ni favqulodda nutqiy 

mahorat  va  qobiliyat  bo`lgan  notiqlikni  ommaviy  nutqdan  farqlash  lozim.  Ba‘zi 

shaxslarda uchraydigan notiqlik san‘ati og`zaki nutq sohasida shaxsiy qobiliyat va 

faoliyat tufayli erishiluvchi alohida san‘atdir. Notiqlikda qobiliyat va mahoratning 

mehnat  bilan  qo`shilib  ketaganini  ko`rish  mumkin.  Har  bir  xalqning  o`tmish 

madaniy hayotida u xalqdan yetishib chiqqan va chin ma‘noda notiq degan nomga 

sazovor  bo`lgan  mo`‘tabar  shaxslarning  unchalik  ko`p  emasligi  ham  aslida  ana 

shunday omil tufaylidir.