Axborot tizimlari nazariy asoslari magistratura mutaxassisliklari uchun o

Modellar  ombori
.  Modellarni  yaratishdan  maqsad  biror  bir  obyekt 
yoki  jarayonni  optimallashtirish  va  bayon  etish  hisoblanadi.  Modellar 
qaror  qabul  qilish  tizimlarida  tahlil  o„tkazishni  ta‟minlaydi.  Modellar, 
muammoning  matematik  interpretatsiyasiga  tayangan  holda,  aniq 
algoritmlar yordamida to„g„ri qaror qabul qilish uchun foydali axborotni 
topish  imkoniyatini  yaratadi.  Masalan,  chiziqli  dasturlash  modeli 
manbalarga berilgan chegaralanishlarda bir necha tur mahsulotlar ishlab 
chiqarishning eng foydali dasturini aniqlash imkoniyatini beradi. 
Foydalanish maqsadiga ko„ra modellarni ikki turga bo„lish mumkin: 
optimallashtiruvchi 
va 
bayon etuvchi
. 
Optimallashtiruvchi  modellar 
biror  ko„rsatkichning  maksimal  yoki 
minimal  nuqtalarini  topish  bilan  bog„liq  (masalan,  boshqaruvchilar 
ko„pincha  qanday  harakatlar  harajatlarni  minimallashtirish  yoki 
aksincha, foydani maksimallashtirishni bilishni xohlaydilar). 
Bayon etuvchi modellar 
qandaydir tizimning boshqaruv maqsadlari 
(optimallashtirish)  uchun  emas,  balki  uning  holatini  bayon  etish  uchun 
yo„naltirilgan. 
Qaror qabul qilish tizimlarida berilganlar modellari 
strategik
, 
taktik 
va 
tezkor 
modellardan tashkil topgan. 
Strategik  modellar 
korxonaning  maqsadini,  unga  erishish  uchun 
zarur bo„lgan manba hajmlarini o„rnatish hamda bu manbalarni olish va 
ulardan  foydalanish  siyosati  uchun  boshqaruvning  yuqori  darajalarida 
qo„llaniladi.  Strategik  modellar  uchun  qamrab  olish  kengligi,  ko„plab 
o„zgaruvchilar,  ma‟lumotlarni  siqilgan  agregirli  shaklda  taqdim  etish 
xarakterlidir.  Ko„pincha  bu  ma‟lumotlar  tashqi  manbalarda  jamlangan 
va  sub‟yektiv  xarakterga  ega  bo„lishi  mumkkin.  Strategik  modellarda 
loyihalash  chegarasi,  odatda,  yillarda  o„lchanadi.  Bu  modellar  bir  aniq 
korxonada  foydalanish  uchun  determinlashgan,  bayon  etuvchi, 
maxsuslashtirilgan bo„ladi. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
47 
 
Taktik  modellar 
o„rta  daraja  boshqaruvi  tomonidan  mavjud 
manbalarni  taqsimlash  va  foydalanish  ustidan  nazorat  o„rnatish  uchun 
qo„llaniladi.  Ularni  qo„llash  mumkin  bo„lgan  muhitlar  ichida 
quyidagilarni ajratish mumkin: 
 
moliyaviy rejalashtirish; 
 
ishchilarga talablarni loyihalash; 
 
savdoning o„sishini loyihalash; 
 
korxonaning joylashuvi sxemasini qurish. 
Bu modellar odatda korxonaning alohida qismlariga tadbiq qilinadi 
(masalan,  ishlab  chiqarish  va  savdo  tizimiga)  va  o„z  ichiga 
agryegirlangan  ko„rsatkichlarni  olishi  mumkin.  Taktik  modellar  bir 
oydan  ikki  yilgacha  bo„lgan  davrni  o„z  ichiga  oladi.  Bu  yerda  ham 
tashqari  manbalardan  ma‟lumot  talab  qilinishi  mumkin,  ammo  asosiy 
e‟tibor korxonaning ichki ma‟lumotlariga qaratilishi lozim. 
Tezkor  modellar 
boshqaruvning  quyi  darajalarida  tezkor  qarorlar 
qabul  qilish  uchun  qo„llaniladi  va  kun  va  haftalarda  belgilanadi.  Bu 
modellarni  tadbiq  qilish  o„z  ichiga  quyidagilarni  oladi:  debitorlik  va 
kreditorlik  hisobotlari,  ishlab  chiqarish  kalendarini  loyihalash, 
zahiralarni  boshqarish  va  boshqalar.  Tezkor  modellardan  korxona  ichki 
ma‟lumotlarini  hisoblashda  foydalaniladi.  Ular  optimallashgan  va 
universaldir (ya‟ni, turli korxonalarda qo„llanilishi mumkin).