Anatomiya 2014. indd

149-rasm. Chaqaloqning buyragi va

buyrak usti bezi:

1–o‘ng buyrak usti bezi; 2–o‘ng buyrak; 3–chap 

buyrak; 4–buyrak bo‘lagi; 5–chap buyrak usti bezi.

---

335

fron naychalarida Na

+

 va suvni birlamchi siydikdan qayta so‘ri-

lishini kuchaytirib, uni organizmda ushlab qoladi va K

+

 ni ajra-

lishini kuchaytiradi. Bu gormon ko‘payib ketsa, qonda Na

+

 kon-

sentratsiyasi oshadi, qonning osmatik bosimi oshib, organizmda 

suv to‘planadi va arterial bosim ko‘tariladi.

Bu gormon yetishmaganda qonda va to‘qimalarda Na

+ 

miq-

dori kamayib, K

+

 miqdori ko‘payadi. Buning natijasida to‘qima 

suyuqligi ko‘p yo‘qotiladi va organizm suvsizlanadi.

Dastali qavat ishlab chiqargan glu 

kokortikoidlar (gidro-

kortizon, kortiko s teron) uglevod, oqsil va yog‘lar al ma shi nuviga 

ta’sir qiladi. Ular oqsillar va glukozadan glikogen hosil bo‘ li shini 

kuchaytiradi va glikogenni mu shaklarda top lanishini ta’min lab, 

ish qobiliyatini oshiradi. Shu bilan birga, qonda qand miqdo-

ri oshadi. Glukokortikoidlar yog‘larni yog‘ depolarida to‘plab, 

ularni energiya almashinuvida ish 

tirokini kuchaytiradi. Ular 

ta’sirida oqsil moddalar parchalanishida hosil bo‘lgan moddalar-

dan uglevodlar hosil bo‘ladi. Glukokortikoid lar yallig‘lanishga 

va allergiyaga qarshi kuchli ta’sirga ega.

To‘r qavat hujayralari androgenlar ishlab chiqaradi. Ular bo-

lalik dav rida jinsiy bezlarning ichki sekretsiya faoliyati kam rivoj-

langan vaqtda skelet, mushaklar va ikkilamchi jinsiy belgilarning 

o‘sishida katta ahamiyatga ega.

Buyrak usti bezining mag‘iz moddasi yirik hujayralardan tash-

kil topgan. Unda ikki xil hujayralar: epinefrositlar mag‘iz modda-

sining asosini tashkil qilib, adrenalin gormonini ishlab chiqaradi. 

Norepenefrositlar uncha katta bo‘lmagan guruhlar shaklida joy-

lashib noradrenalin gormonini ishlab chiqaradi. Adrenalin yurak-

qon tomirlar tizimiga ta’sir qilib, yurak qisqarishi kuchini va tez-

ligini oshiradi, yurak mushaklarining qo‘zg‘alishini va o‘tkazuv-

chanligini oshiradi. Teri va ichki a’zolarning mayda arteriyalarini 

toraytirib, arterial bosimni ko‘taradi. U oshqozon va ichak mu-

shaklari qisqarishini pasaytirib, bronx mushaklarini bo‘shashtiradi, 

qorachiqni kengaytirib, charchagan mushaklar ishlash qobiliyatini 

tiklaydi. Bundan tashqari, adrenalin ta’sirida jigarda glikogenning 

parchalanishi kuchayib qonda qand miqdori oshadi.

Noradrenalin qon tomirlar tonusini oshirib, arterial bosimni 

ko‘ ta radi.