Anatomiya 2014. indd

Uglevod almashinuvi

Uglevodlar oddiy va murakkabga bo‘linadi. Oddiy uglevodlar 

(mono saxaridlar) – glukoza, fruktoza, galaktoza suvda tez eriy-

di va ichakdan qonga so‘riladi. Murakkab uglevodlar, polisaxarid-

lar – krax mal, glikogen va disaxaridlar – sut, lavlagi, trostnik va 

boshqa qand moddalar ham ovqat bilan kirib, hazm traktida oddiy 

monosaxa ridlarga parchalangandan keyin ichakdan qonga so‘riladi. 

Organizmga uglevodlar, asosan, o‘simlik mahsulotlari (non, 

sabzavot va mevalar) orqali kiradi. Uglevodlarni ko‘p iste’mol qil-

ganda, ular yog‘ga aylanadi va teri osti yog‘ kletchatkasi, charvi va 

boshqa joylarda to‘planadi. 

Ichakda so‘rilgan monosaxaridlar darvoza venasi qoni bilan ji-

garga keladi. Bu yerda ularning bir qismi glikogenga aylanib, ske-

let mu shaklarida to‘planadi. Organizmda zaxira holida 350 g ga-

---

309

cha glikogen bo‘ladi. Agar qondagi qandning miqdori kamaysa, ji-

garda glikogen parchalanib qonga o‘tadi. Glikogenni hosil bo‘lish 

va to‘planish jarayoni oshqozon osti bezi gormoni insulin bilan 

boshqariladi. Glikogenni parchalanish jarayoni oshqozon osti be-

zining ikkinchi gormoni glikogon ta’siri ostida bo‘ladi. Oshqozon 

osti bezi kasalliklarida glikogen hosil bo‘lishi kamayadi, natijada 

qonda qand ko‘payib, uning ko‘p qismi siydik bilan chiqariladi.

Qonda qandning miqdori, shuningdek, glikogen zaxirasi mar-

kaziy nerv tizimi tomonidan boshqariladi. Uglevod almashinu-

vi markazidan nerv ta’siri a’zolarga vegetativ nerv tizimi orqali 

o‘tkaziladi. Markazdan simpatik nervlar orqali o‘tuvchi impuls-

lar jigar va mu shaklarda glikogenni parchalanishini, shuningdek, 

buyrak usti bezi mag‘iz moddasi gormoni adrenalinni ajralishini 

kuchaytiradi. Adrenalin glikogenni glukozaga aylanishini ta’min-

laydi. Uglevod almashinuvida bulardan tashqari buyrak usti bezi-

ning po‘stloq qismi, gipofizning oldingi bo‘lagi va qalqonsimon 

bez gormonlari ham ish tirok etadi.

Odam organizmida uglevodlar qonda glukoza shaklida (4,44–

6,66 mmol/l, yoki 80–120 mg %), shuningdek, jigarda va mu-

shaklarda glikogen shaklida bo‘ladi. Qonda qandning miqdori 

4,44 mmol/l dan kamayib ketishi gipoglikemiya, 6,66 mmol/l dan 

oshib ketishi – giperglikemiya deyiladi.