Anatomiya 2014. indd


Anatomiya, fiziologiya va patologiyaning qisqacha



Download 4,54 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/722
Sana02.01.2022
Hajmi4,54 Mb.
#309004
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   722
Bog'liq
Anatomiya 2014. indd

Anatomiya, fiziologiya va patologiyaning qisqacha

rivojlanish tarixi

Anatomiya fani boshqa fanlar qatori juda uzoq rivojlanish 

yo‘lini bosib o‘tdi. Odam tanasining tuzilishi haqidagi birinchi aniq 

ma’lumotlar ulug‘ grek olimi, tibbiyot ilmining otasi Buqrot (Gip-

pokrat) (eramizdan oldingi 460–377-yillar) asarlarida uchraydi. U 

organizmning asosini to‘rt xil suyuqlik: qon, shilliq, o‘t va qora o‘t 

hosil qiladi degan ta’limotni yarat gan. Bu suyuqliklar miqdorining 

o‘zgarishi turli kasalliklarni keltirib chiqaradi deydi. Uning yozib 

qoldirgan 72 ta asaridan 2000 yil mobaynida tibbiyotda foydala-

nilgan. Shu bilan birga, u nervlarni paylardan ajrata olmagan, arte-

riyalarda havo oqadi degan noto‘g‘ri fikrda bo‘lgan.

Arastu


 

(Aristotel) (eramizdan oldingi 384–322-yillarda yasha-

gan). U Gippokratning qon tomirlar bosh miyadan boshlanib ta-

naga tarqaladi, degan noto‘g‘ri fikrini rad etib, qon tomirlar 

yurak dan boshlanishini isbotlagan, shuningdek, paylarni nervlar-

dan, suyakni tog‘aydan ajratgan va aortani birinchi marta aniqla-

gan. Ammo Aristotel nervlarning ichi bo‘shliq dan iborat bo‘lib, 

bosh miyada hosil bo‘ladigan ruh shu nervlar orqali organizmga 

tarqaladi, degan noto‘g‘ri fikrda bo‘lgan.

Gerofil


 

(eramizdan 304 yil oldin tug‘ilgan). Ptolomey II ning 

saroy tabibi bo‘lgan. Bemorlarni nima sababdan o‘lganligini bi-

lish uchun murdalarni kesib o‘rgangan. Shu usulda Gerofil bosh 

miya va uning pardalarini, vena bo‘shliqlarini, bosh miya nervla-

rini va ularni bosh miyadan chiqishini o‘rgangan. O‘n ikki bar-

moq ichakka birinchi bo‘lib nom bergan, shuningdek, arteriyalar-



7

ni venalardan ajrat gan. Ko‘z olmasi pardalarini va shishasimon ta-

nani, ingichka ichak limfa tomirlarini o‘rgangan. O‘zidan oldingi 

va o‘zi to‘plagan ma’lumotlar asosida «Anatomiya haqida» kitob-

ni yozgan.

Erazistrat (eramizdan 300–250-yillar oldin yashagan). Tomir-

lar tizimi: yurak qopqoqlari, aorta, kavak venalar, yirik arteriya 

va venalarni o‘rganib, qon tomir anastomozlari haqidagi ilmga 

asos solgan. Erazistrat harakatlantiruvchi va sezuvchi nervlarni aj-

ratgan, shuningdek, mushaklar qisqarishini o‘rganib, harakat na-

zariyasini yarat gan.

Klavdiy Galen



 

(130–201) anatomiya, fiziologiya va boshqa 

ko‘p gina fanlarni mukammal o‘rgangan olim. U o‘n ikki juft bosh 

miya nerv laridan 7 tasining tuzilishini, mushaklardagi biriktiruv-

chi to‘qima va nerv larni, ba’zi bir a’zolar qon tomirlarini, suyak 

va boylam larni, bosh va orqa miyani o‘rgangan. Galen hayvon-

lar yuragini va qon tomirlarini o‘rganib, arteriyalarda havo emas, 

balki qon oqishini birinchi bo‘lib ko‘rsat gan. Galen davrida mur-

dani yorish mumkin bo‘lmagani uchun, u anatomiyani hayvon-

larda o‘rgangan. Shuning uchun uning ba’zi ma’lumotlari xato-

lardan holi emas.

O‘rta asrlar (V–XI)da O‘rta Osiyodan ham bir qancha mash-

hur olim lar yetishib chiqdi. Ana shundaylardan biri har taraflama 

yetuk olim Abu Ali ibn Sinodir (980–1037). Yevropada Avitsen-

na nomi bilan mashhur bo‘lgan bu olim falsafa, matematika, as-

tronomiya, kimyo, adabiyot, musiqashunoslik va tibbiyot bilimi-

dan xabardor bo‘lgan. U Buxoro shahri yaqinidagi Afshona qish-

log‘ida tug‘ilgan. Dastlabki bilimni Buxoroda olgan va 17 yoshi-

danoq ko‘p fanlarni mukammal egallagan. Abu Ali ibn Sino Xo-

razm va Eronda saroy tabibi bo‘lib xizmat qilgan. Tibbiyot soha-

sidagi buyuk xizmatlari, kashfiyotlari uni butun dunyoga mash-

hur qilgan. Ibn Sino 450 dan ortiq asar yozganligi qayd etilgan, 

lekin uning 242 tasi bizgacha yetib kelgan. Shulardan 43 tasi ta-

bobatga oiddir. Ibn Sinoning tabobatga oid eng yirik shoh asari 

«Tib qonunlari» 1012–1023-yillarda yozilgan. U o‘zining buyuk 

va o‘lmas asarida tibbiyot sohasidagi barcha ma’lumotlarni to‘p-

lab qolmasdan, o‘z kuzatishlari, tekshirishlari va tu shunchalari bi-

lan asarni boyitgan. Kitob besh jilddan iborat bo‘lib, birinchi jildi 

anato miya va fiziologiyaga bag‘ishlangan. Kitob turli tillarda 40 

marta qayta nashr etildi va dunyodagi barcha mamlakatlarda 600 




8

yildan ziyod roq vaqt ichida tibbiyot bilim yurtlarida asosiy o‘quv 

qo‘llanma bo‘lib xizmat qilib keldi.

Ibn Sino birinchi bo‘lib odam organizmini o‘rganishda uning 

konstitutsiyasi ga alohida e’tibor berdi. «Tib qonunlari»da ich-

ki kasalliklar, xururgiya, farmakologiya, gigiyena va tibbiyotning 

barcha sohalari to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan. Bu shoh asarni 

rus tiliga birinchi bo‘lib anatomiya tarixchisi akademik V.N. Ter-

novskiy taj rima qilgan. «Tib qonunlari» birinchi marta o‘zbek ti-

lida 1954–56-yillarda Toshkentda chop etilgan.

Leonardo da Vinchi

 

(1452–1519) Uyg‘onish davrining buyuk 

ar bobi, italiyalik olim, musavvir, matematik, muhandis va fayla-

suf. Odam portretini to‘g‘ri va aniq chizish maqsadida 30 dan or-

tiq murdani yorib o‘rgandi va a’zolar rasmini chizib chiqdi. O‘zi-

ning rasm larida u odamning turli a’zolarini (dumg‘aza, umurtqa 

pog‘onasi egriliklari, ko‘p mu shaklar, ichki a’zolar, yurak qopqoq-

lari, bosh va orqa miya, miya qorinchalari, ko‘z va boshqalarni) 

tuzilishini aniq ko‘rsatib bergan. U dunyoda birinchi bo‘lib, mu-

shaklarning ishlash dinamikasini o‘rgandi. Shu bilan plastik anato-

miyaga asos soldi.

Andrey Vezaliy



 

(1514–1564) ilmiy anatomiyaning asoschisi hi-

soblanadi. U murdalarni yorib, kuzatishlari asosida «Odam tana-

sining tuzilishi haqida yetti kitob»ini yozadi. A.Vezaliy Galenning 

xatolarini ko‘rsatib bergan. Uning shogirdlari XVI–XVII asrlar da-

vomida odam a’zolarining tuzilishini to‘g‘ri yoritib berdilar.

Ingliz vrachi, anatomi va fiziologi Uilyam Garvey

 

(1578–1657) 

hayvonlarda tajriba o‘tkazib qon aylanishini o‘rgangan. Garvey o‘z 

izlanishlari natijalarini to‘plab 1628-yilda e’lon qilgan «Hayvon-

larda yurak va qon harakatlari haqida anatomik izlanishlar» nomli 

ilmiy asarida katta va kichik qon aylanish doirasini tarixda ilk bor 

isbotlab bergan. Garvey qon arteriyadan venalarga ko‘zga ko‘rin-

mas mayda tomirlar orqali o‘tadi, deb taxmin qilgan bo‘lsa, Mar-

chelo Malpigi

 

(1628–1694) 1661-yilda arteriya bilan venalarni 

bir-biriga qo‘shib turadigan kapillyarlar borligini mikroskop os-

tida ko‘rib isbotladi. Ammo M.Malpigi qon arteriya kapillyarla-

ridan dastlab oraliq bo‘shliqqa, undan keyin vena kapillyarlariga 

o‘tadi, deb o‘ylaydi. Uning bu fikrini A.M.Shumlyanskiy



 

(1748–


1795) buyrakni o‘rganish jarayonida inkor etib, arteriya va vena 

kapillyarlari bevosita bog‘langanligi va qon tomirlar tizimi yopiqli-

gini ko‘rsatgan.



9

Rossiya anatomiya maktabining asoschisi P.A.Zagorskiy



 

(1764–1846) Sankt-Peterburg tibbiy-xirurgiya akademiyasi ana-

tomiya kafedrasiga rah barlik qilgan. Uning 1802-yilda rus tilida 

yozgan birinchi anato miya darsligi «Vrachlik ilmini o‘qiyotganlar-

ga odam gav dasining tuzilishini o‘rganish uchun qo‘llanma yoki 

qisqacha ana  tomiya» besh marta nashr etilgan.

Teodor Shvann (1810–1882) organizm tuzilishining hujayra na-

zariyasini yaratdi. 

D.J. Zernov

 

(1843–1917) Moskva universiteti professori, ana-

tom. Miya ning pushtalari va egatlarini o‘rganib, qulay klassifi-

katsiya yaratdi. U dunyodagi turli millat vakillarining bosh miyasi 

tuzilishida farq yo‘qligini isbot etdi, shu xususda hukm surib kel-

gan idealistik ta’limotni rad etdi. Uning «Odam tasviriy anato-

miyasidan qo‘llanma» asari 14 marta nashr etilgan.

V.P. Vorobyov



 

(1876–1937) Xarkov tibbiyot instituti profes -

sori. Periferik nerv tizimini makro-mikroskopik o‘rganishga asos 

sol  gan. 5 jildlik «Anatomiya atlasi«ni tuzgan.

V.N. Tonkov (1872–1954) «Odam anatomiyasi» darsligi muallifi.

G.F. Ivanov (1893–1955) anatomiyadan 2 jildli qo‘lanma mu al lifi.

Zohidov Hakim Zohidovich

 

(1912–1978) anatom olim va mo-

hir pedagog, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, tibbiyot 

fan lari doktori, professor. O‘rta Osiyo Meditsina Pediatriya ins-

tituti odam anato miyasi kafedrasining birinchi mudiri (1972–1978-

yillar). O‘zbek tilida yozilgan «Odam anatomiyasi» (1964) darsli-

gi va «Ruscha-o‘zbekcha-lotincha anatomiya lug‘at»i mualliflari-

dan biri.

Xudoyberdiyev Rahim Egamberdiyevich

 

(1922–2003) – ana-

tom, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, tibbiyot fan-

lari doktori, professor. Toshkent Davlat birinchi tibbiyot insti-

tuti odam anatomiyasi kafedrasi mudiri (1960–1992). «Odam ana-

tomiyasi» (1964) dars ligi muallif laridan biri. Darslik 3 marotaba 

qayta nashr etilgan.

Ahmedov Nosir Komilovich



 

(1922–2004) O‘zbekistonda xiz-

mat ko‘rsatgan fan arbobi, Beruniy nomidagi Respublika muko-

fotining nishondori. Toshkent Davlat ikkinchi tibbiyot instituti 

odam anatomiyasi kafedrasi mudiri (1990–1998). 2 jildlik «Odam 

anatomiyasi» atlasi va ko‘pgina darsliklar muallifi.

XIX asrda fiziologiya alohida fan bo‘ldi. Fiziologiyani rivoj-

lanishida rus fiziologlari I.M. Sechenov (1829–1905), I.P. Pavlov 




10

(1849–1931), V.M. Bexterev (1857–1927) va boshqalarning hissasi 

kat ta. I.M. Seche novning 1862-yilda chop etilgan MNTda tormoz-

la nish jarayonini ochgan «Bosh miya reflekslari» asari katta aha-

miyatga ega. 

I.P. Pavlovning oliy nerv faoliyati, qon aylanish va ovqat hazm 

qilish fiziologiyasi haqidagi ta’limotlari fiziologiya sohasida katta 

yutuq hisob lanadi. Possiyada patologik anatomiya asoschisi bo‘lib 

A.I. Polunin (1820–1888) hisoblansa, kliniko-anatomik yo‘ nalish 

asoschilari A.B. Ab 

ri kosov (1875–1955) va I.V. Davidovskiy 

lar 


(1887–1968) hisoblanadi. 

Bular bilan bir qatorda fiziologiya va patologiya fanlarini rivoj-

la nishiga bir qator o‘zbek olimlari: A.I. Magrupov, K.A. Zuparov, 

N.X. Ab dullayev, M.S. Abdullaxodjayeva, U.Z. Qodirov, V.A. Ali-

mov va boshqalar ma’lum hissa qo‘shganlar.


Download 4,54 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   722




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish