O n la V n tilshunoslikdagi zamonaviv vofnalishlar muammo va vechimlar

Tilshunoslikdagi zamonaviyyonalishlar: muammo va yechimlar

36

Demak,  nutq  akt  bilan  matn  o‘rtasidagi  munosabat juda  kuchli  bo‘lganda,  nutqiy 

akt  matn  bilan  bog‘liq  holda  yechilgan  joyda  pragmatikaga  ehtiyoj  tug‘iladi.  Sintaktik 

qurilma tarkibida  deskriptiv  so‘zlar tahlili  semantikaga qarab  tortsa,  deskriptiv bo‘lmagan 

so‘zlar tahlili pragmatikaga qarab tortadi.

Shunday  ekan,  avvalo,  deskriptiv  va  deskriptiv  bo‘lmagan  so‘zlarning  mohiyati 

haqida fikr yuritishga to‘g ‘ri keladi.

Agar  vazifasini  bajaradigan,  denotativ  ma’noga  ega  bo‘lgan  so‘zlar  indikativ  yoki 

deskriptiv  so‘zlar  hisoblanishi  yuqorida  ta’kidlandi.  Indikativ  (denotativ  ma’noli) 

so‘zlarning  ma’nosini matnga bog‘liq bo‘lmagan holda aniqlash mumkin bo‘lsa,  indikativ 

bo‘lmagan  so‘zlarning  ma’nosi  faqat  matn  ichida,  muayyan  nutq  vaziyatiga  bog‘liq 

ravishda  ochiladi.  Shuning  uchun  ham  bunday  so‘zlar  matn  va  nutq  vaziyati  bilan  uzviy 

bog‘liq bo‘ladi.

Yuqorida  ko‘rsatilgan  ikki  turdagi  so‘zlarni  farqlash  uchun  B.  Rassel  ularni 

zooparkka  qiyoslaydi.  "Agar  siz  farzandingizga  sher  so‘zining  m a’nosini tushuntirmoqchi 

bo‘lsangiz, uni zooparkka olib borishingiz va  "mana bu sher"  deb ko‘rsatishingiz mumkin. 

Lekin  indikativ  bo‘lmagan  agar,  bu  kabi  so‘zlarni  ko‘rsatish  mumkin  bo‘lgan  zoopark 

mavjud emas",  - deydi B.  Rassel.

Indikativ  bo‘lmagan  so‘zlar  qatoriga  kiruvchi  olmoshlar,  atoqli  otlarning  konkret 

m a’nosi  faqat  matnda,  ma  lum  nutq  vaziyatida  oydinlashadi.  Shuningdek  indikativ 

bo‘lmagan  so‘zlar  qatoriga yordamchi  so‘zlar  ham  kiritiladi.  Chunki  bunday  so‘zlar ham 

matn yoki nutq vaziyati bilan bog‘langandir.

Shunday  qilib,  gapdan  anglashilgan  mazmun  bilan  subyekt  munosabati 

pragmatikaga  daxldordir.  Nutqiy  akt  indikativ  bo‘lmagan  so‘zlar,  matn,nutqiy  vaziyat, 

so‘zlovchi  shaxsi  kabi  tushunchalar  lingvistik  pragmatikaning  markaziy  tushunchalari 

sanaladi.

Adabiyotlar

1.Nurmonov  A.  Struktur  tilshunoslik:  ildizlari  va  yo‘nalishlari.  -  A.  :Z.  M.  Bobur  nomidagi 

Andijon Davlat universiteti nashriyoti,  2006.  -182 b.

2.Nurmonov A., Y o ‘ldoshev B.  Tilshunoslik va tabiiy fanlar.  -T.  :  Sharq.  2001.134 b.

3.Safarov Sh.  Kognitiv tilshunoslik.  -Jizzax  :sangzor, 2006.  -91  b.

4.Safarov Sh.  Pragmalingvistika.  -T.  :UzME, 2008,  - 286 b.

5.Safarov  Sh.,  Toirova  G.  Nutqning  etnosotsio-  pragmatik  tahlil  asoslari.  O ‘quv  qo‘llanma.  - 

Samarqand.  2007.  - 40 b.