Adabiyot va sa’atni sevuvchi, so’za usta ayollardan bo’lgan

Badia (Esse).

  Adabiy-tanqidiy  mavzularda  yozilgan, adabiyotshunoslik,  

nafosatshunoslik,  falsafa  masalalari  erkin  talqin kilinadigan  janrga  badia (esse)  

deyiladi.   Badiada   adabiyotshunoslik qonun-qoidalariga   to‘la-to‘kis   rioya  

qilinishi,  dalillarning  ilmiy jihatdan  har  tomonlama  isbotlangan  bo‘lishi  ko‘pam  

talab  qilinmaydi.  

Badia  janrining  Yevropa  adabiyotidagi  asoschisi  fransuz  yozuvchisi-

gumanist  va  filosof  M.Monten  bo‘lib, 1580  yilda  inson  va  jamiyat taqdiri  

haqida  muloxaza  yurituvchi «Esselar»  kitobini   yozgan. Sharq adabiyotida  

badianing  tarixi  ancha  qadimdan  boshlanadi.  Beruniy,  Abu Ali ibn Sino, 

Mahmud Koshg‘ariy ijodida badianing o‘ziga xos shakllari uchraydi. Navoiy,  

---

Bobur  ijodida badianing  etuk  namunalari  mavjud. Ular noma, holat, xotira 

shakllarida ko‘zga tashlandi. Yozuvchi   tanqidi ko‘pincha  esse janrida  yoziladi. 

Unda ijod va hayot tajribasidan  kelib  chiqqan  xulosalar,  qarashlar,  kuzatishalr  

aks  etadi. Badia o‘zbek tanqidchiligida adabiy o‘ylar nomi bilan ham ataladi. Asqad 

Muxtorning «Yosh  do‘stlarimga» (1971, 1980)  kitoblari,  Pirimqul Qodirovning 

«O‘ylar» (1971),   Abdulla   Oripovning «Ehtiyoj   farzandi» (1988),   Erkin  

Vohidovning «Shoiru  she’ru  shuur» (1987)  to‘plamlarini asosan  badialar  tashkil  

etadi.    Badiiy    asarda    ijodkor    uslubi    qanchalar  aniq    aks    etsa,    badiada    ham    

yozuvchi-tanqidchining  betakror  qiyofasi  aks etib  turadi.  O‘tkir  Hoshimov,  

Shukur  Xolmirzaev,  Hurshid Do‘stmuhammad,  Xurshid  Davronlarning  adabiy  

maqola-badialari  kitobxonlar diqqatini jalb etmoqda.  

Said  Ahmadning  G‘afur  G‘ulom  haqidagi «nazm  chorraxasida»,  «Abdulla  

Qahhor  to‘g‘risidagi «Ustoz  chirog‘i»,  Saida  Zunnunovaga bag‘ishlangan 

«Xotiralar»i, Ne’mat Aminovning Sadriddin Ayniy, Said Ahmad  haqidagi  xotira-

essesi  kitoblar  orasida shuhrat  qozondi. Nosir  Fozilovning «Ustozlar davrasida» 

(1987), Otayorning «Mirtemir» (1986) badialari  yozuvchilar  hayoti  va  ijodi  

masalalrini  badiiy   rakursdan o‘tkazib berdi.  

Ibrohim G‘afurovning «Go‘zallikning olmos qirralari», «Joziba», «YOnar  

so‘z», «Lirikaning yuragi», N.Xudoyberganovning «Seni  o‘ylayman zamondosh», 

«Haqiqat  yog‘dulari»  to‘plamlariga  kirgan  maqolalar  adabiy o‘ylar  nomi  bilan  

kitobxonga  havola  qilingan.  To‘g‘ri, N.Xudoyberganov kitoblari  kuzatishlar,  

bahslar,   muloxazalar,   munozaralar   ham   ekanligi ta’kidlangan.   Pirmat  

Shermuhamedov «Umid  muhabbatdadir»… kitobning  janrini  maqolalar,  badialar,  

o‘ylar  deb  belgilaydi.  

Ko‘rinadiki,  tanqidchilarimiz  badia,  o‘ylar  janri   haqida  izchil tasavvurga 

ega emaslar.  Adabiyotshunos va munaqqidlar asarlarida ilmiy mantiq   aniq  sezilib  

turadi. Yozuvchilar  badialarida  adabiy-tanqidning san’atlik  xususiyati  ko‘zga  

yarq  etib  tashlanadi.  Jiddiyroq  o‘ylab  ko‘rilsa, Ibrohim G‘afurov ilk kitoblarini 

adabiy o‘ylar janrida havola qilib  to‘gri yo‘l tutganligini  sezish mumkin. 

Munaqqidning  «she’riyat – izlanish  demak», «O‘ttiz  yil  izhori»  to‘plamlaridagi  

maqolalarida  so‘z jozibasini  his  etish  sezilib  turadi.  Ayni  vaqtda   mazkur  

asarlarda ilmiy konsepsiya kitobxonni rom etadi. Ibrohim G‘afurov «Mansurlar» 

kitobi bilan badiachiligimizni yangi bir shakl bilan boyitdi.