qismlarini biriktiruvchi grammatik vositalarning biri sifatida xizmat qiladi, ya‟ni qo„shma gapdagi
vazifasiga ko„ra sodda gapdagi vazifasidan farqli o„laroq, u faqat yuklamagina emas, balki bog„lovchi-
qo„shimcha-simon yuklamalarning bog„lovchilik xususiyatini kuzatish mumkin. Demak,
1. Qo„shimchasimon yuklamalar (
Ularning shakliy va vazifaviy turlari. Yuklamalar vazifaviy jihatdan quyidagi ma‟no turlariga
1. So„roq yuklamalari:
so„roq ma‟nosini bildiradi. Ba‟zan so„roq ma‟nosidan tashqari taajjublanish, hayratlanish ma‟nolarini
2. Ayirish-chegaralash yuklamalari:
Bu yuklamalar ayrim narsa va hodisalarni boshqalardan ajratish, harakatni chegaralash uchun
so„zini ham qo„llash mumkin. Sifat so„z turkumiga oid bu so„z nisbiy
4. Kuchaytiruv yuklamalari:
affiks yuklamasi o„zidan oldingi so„zga qo„shib yoziladi. Harakatning birin-ketin
tezlik bilan davom qilishini, boshlanish paytini, ta‟kidlashni ko„rsatadi:
Gullarni ko‘riboq ko‘ngli
94
yorishdi. Axir, hatto, hattoki
yuklamalari ham fikrni kuchli ta‟kidlash, avvalgi voqeani eslatishni
ifodalaydi:
Axir do‘stimsan-ku!
5. O„xshatish-qiyoslash yuklamalari:
xuddi, naq, go‘yo, go‘yoki
.
Bahorda bu bog‘lar go‘yoki
kelindek yasanadi. (CHirildoqlarning mayin musiqasi hamma yoqni to‘ldirgan, go‘yo kechaning o‘zi
kuylaydi
kabi gaplarda yuklama-bog„lovchi vazifasini bajaradi.)
6. Inkor yuklamasi:
na
. Takror holda ishlatilib inkor ma‟nosini ifodalaydi:
Na ko‘kning fonari o‘chmasdan,
Na yulduz sayr etib ko‘chmasdan. (U.)
Yordamchi so„zlar – ko„makchi, bog„lovchi va yuklamalar tilimizni, uning cheksiz
imkoniyatlarini yana ham boyroq, ifodalarimizni yana ham aniqroq va go„zalroq qilishning
vositalaridandir. Yordamchi so„z turkumlari yuzasidan olib borilgan izlanishlar quyidagi xulosalarga
olib keldi:
1. Ko„makchi, bog„lovchi va yuklamalar nutqimizning cheksiz imkoniyatlarini yanada boyroq,
ifodalarimizning yanada aniqroq va go„zalroq bo„lishini, jumlalarning rang-barangligini ta‟minlovchi
muhim vositalardandir.
2.YOrdamchi so„zlar til tizimida mohiyatan mustaqil so„zlar bilan qo„shimchalar oralig„ida
turadi.
3.YOrdamchi so„zlar nutq rang-barangligini ta‟minlashini birgina misol yordamida ko„rish
mumkin: 1)
senday qiz,
2)
sendek qiz,
3)
sendayin qiz,
4)
sening kabi qiz,
5)
sen singari qiz,
6)
sening
singari qiz,
7)
senga o‘xshash qiz,
8)
senga o‘xshagan qiz…
(Bu birikmalar o„xshash ma‟noni
ifodalagani bilan ularning har biri juda nozik farqlarga ega).
4.Bog„lovchi-yuklama, ko„makchi-bog„lovchi, ko„makchi-yuklama kabilar muosir, til tizimida
ko„rsatilganidek, yordamchi so„z turkumlariga xos bo„lgan “oraliq uchinchi”lardir.
5.Tilimizda nisbiy ko„makchilar, nisbiy bog„lovchilar, nisbiy yuklamalar sirasi mustaqil
so„zlarning yordamchilashishi evaziga boyib bormoqda.
6.O„z mohiyati bilan yuklamalar modal so„zlarga yaqin turadi. Shu tufayli bu ikkisi ko„pincha
birgalikda tasvirlanadi. Ammo modal so„zlar bilan yuklamalarni tenglashtirib bo„lmaydi. Yuklamalar:
1) yuklamalar rang-barang ma‟nolarni ifodalaydi, shulardan ba‟zilarigina modal ma‟noga yaqin
keladi;
2) yuklamalar ko„pincha mustaqil ishlatilmaydi, biror so„zga tirkalib yuradi. Modal so„zlar esa:
1) gap tarkibida gap modalligini kengaytiruvchi, murak-kablashtiruvchi vosita sifatida ro„yobga
chiqadi. Boshqacha qilib aytganda, [Wpm] gap qurilish qolipining [Rm] qismida mujas-samlangan va
xilma-xil vositalar bilan ifodalanadigan tasdiq /inkor, taxmin, gumon, shubha, ishonch, shart, qat‟iylik,
istak, imkoniyat kabi modal ma‟nolar gapning boshqa bo„laklari bilan tobe-hokimlik munosabatiga
kirishmaydigan modal so„zlar, tasdiq/inkor so„zlar vositasida kengaytiriladi:
Kanizak, aftidan, shuni
aytmoqchi edi…
(A.Qah.)
2) mustaqil ravishda yakka o„zi bitta gap bo„lib kela oladi va modal so„z-gaplar deb yuritiladi.
Bunday so„z-gaplarning barchasida kesimlik kategoriyasi ma‟nosi so„zning lug„aviy ma‟nosida
mujassamlangan bo„ladi:
Kelasizmi? - Albatta
.
3) yuklamalar morfologiyada yordamchi so„zlar guruhida, modal so„zlar so„z-gaplar doirasida
o„rganiladi;
4) boshqa so„z guruhlari kabi modal so„zlar ham, yuklamalar ham o„ziga xos morfologik,
sintaktik, ma‟noviy belgilarga ega. Modal so„zlar bilan yuklamalarning o„zgarmasligi ularning m o r f o
l o g i k belgisiga kiradi. S i n t a k t i k jihatdan esa modal so„zlar ajraluvchilik (ya‟ni kirish so„z
vazifasida kela oladi), yuklama esa muchalanmaslik (gap bo„lagi bo„la olmaslik) belgisiga ega.
95
S e m a n t i k jihatdan modal so„zlar fikrning voqelikka munosabatini ifodalaydi va butun gapga
taalluqli bo„ladi. Yuklamalar esa ta‟kid, o„xshatish, kuchaytirish kabi qo„shimcha ma‟no ifodalaydi.
Yuklama ifodalagan ma‟no butun gapga bevosita taalluqli bo„lmay, avvalo o„zi tirkalib kelgan
bo„lakning ma‟nosini bo„rttirishga xizmat qiladi va shu bo„lak orqali butun gapga taalluqli bo„ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: