O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
5.4. Fiziokratlar 
 
Adam  Smit  Fransiyaga  sayohat  qilganida  u  fiziokratlar,  deb 
atalgan  bir  guruh  fransuz  yozuvchilaridan  ta‘sirlangan.  Ular  iqtisodiyot 
sohalarining  bir-biriga  bog‗liqligini  yaxshi  tushunishgan  va  nazorat 
qilinmagan bozorlarning ishlash mexanizmini tahlil qilishgan.  
Merkantilizm  18-asrda  Fransiyada  keng  tarqalgan  bo‗lsa  ham, 
1750-yillarga  kelib  yangi  fiziokratlar  harakati  boshlandi,  lekin  bu 
uzoqqa  cho‗zilmadi.  A.Smitning  iqtisodiyotni  tushunishda  bergan  bu 
birnecha  tahliliy  tushunchalari  uning 
keyingi  g‗oyalarining  shakllanishida 
ahamiyatli 
rol 
o‗ynadi.  Iqtisodiy 
ta‘limotlar  olimlari  ko‗pincha  har  xil 
g‗oyalarni  ularning  birgina  oxshash 
taraflarini  hisobga  olib  bir  maktab 
sifatida 
tavsiflaydilar. 
Shunday 
bo‗lsada, 
fiziokratlar 
ayrim 
muammolar 
bo‗yicha 
hayratlanarli 
tarzda  izchil  qarashlarni  namoyon 
etganlar. Buning uch sababi mavjud.  
1. Fiziokratizm faqatgina Fransi-yada yuzaga kelgan.  
2.  Fiziokrtlar  g‗oyalari  nisbatan  qisqa,  1750-yildan  1780-yilgacha 
bo‗l-gan  davrda  taqdim  etilgan  (fiziokratlar  g‗oyalarini  1750-yildan 
oldin va 1780-yildan keyin hech kim bilmagan deyiladi).  
 

---

97 
 
3. Fiziokratlarning taniqli yo‗lboshchisi Fransua Kene (1694-1774) 
bo‗lib,  uning  g‗oyalari  o‗z  izdoshlari  tomonidan  so‗zsiz  qabul  qilinar 
edi.  Bu  izdoshlarining  asarlari  asosan  boshqalarni  Kenening 
nazariyasiga ishontirish maqsadida yozilgan edi.
18
  
Uning  Tableau  Economique  –  iqtisodiyot  jadvali  jamiyatning  uch 
sohasini  qamrab  olgan.  fermerlar,  yer  egalari  hamda  hunarmand  va 
xizmatkorlar.  Hunarmandlardan  boshqa  sektorlar  –  tashqi  savdo,  davlat 
sektori yoki manufaktura keltirilmagan. Fiziokratlar tahlili iqtisodiy davr 
boshidagi yer egalarida qolgan 2000 livrlik sof mahsulotdan boshlanadi 
(livr  frankdan  oldingi  Fransiya  pul  birligi).  Sof  mahsulot  yer  egasiga 
oldingi davr faoliyati uchun yer rentasi sifatida berilgan edi. Fiziokratlar 
faqat  yer  uning  ishlab  chiqarish  xarajatidan  ko‗ra  ko‗proq  mahsulot 
ishlab  chiqarishi  mumkin,  deb  qabul  qilishadi;  jadvalda  bu  unumdorlik 
100  foiz,  deb  qabul  qilingan.  Masalan,  hunarmandlar  ishlab  chiqargan 
mahsulotlar  qiymati  unga  ishlatilgan  ishlab  chiqarish  omillariga 
to‗lanadigan  qiymat  bilan  teng  bo‗ladi.  Faqatgina  yerning  mahsuloti 
unga ketadigan xarajatdan ko‗proq bo‗ladi. Jadvalda qishloq xo‗jaligiga 
qilingan 2000 livrlik investitsiya 2000 livrlik ortiqcha mahsulot yaratadi, 
bu esa yer egasiga renta sifatida to‗lanadi.