O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

15.5. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun iqtisodiy o„sish modeli 
 
 
Ikkinchi  Jahon  urushidan  keyin  mustamlaka  tuzimining  yemirilishi 
bilan  ―kam  rivojlangan‖  atalmish  mamlakatlar  xo‗jaligini  rivojlantirish 
muammosi  iqtisodiy  fanda  markaziy  o‗rinlardan  birini  egalladi.  Osiyo, 
Afrikadagi bir qator bunday mamlakatlar aholisining o‗sish sur‘ati yalpi 
ichki  mahsulotning  o‗sish  sur‘atidan  ustun  bo‗lgan.  Jon  boshiga  to‗g‗ri 
keladigan  yalpi  ichki  mahsulot  ko‗paymagan,  balki  bir  o‗rinda  qolgan 
yoki  pasaygan.  Ba‘zi  rivojlanayotgan  mamlakatlarda  ichki  jamg‗arma 
manfiy bo‗lgan, ya‘ni mamlakat ishlab chiqarishdan ko‗ra ko‗p iste‘mol 
qilgan, demak chetdan keladigan resurslar hisobiga yashagan. 
 
Mutaxassislar  g‗arb  iqtisodiy  fani  yutuqlariga  asoslangan  holda 
rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiy o‗sishini rag‗batlantirish bo‗yicha 
amaliy  tavsiyalarni  va  modellarni  ishlab  chiqdilar.  XX  asrning  50-60- 
yillari keynschilik vakillari nazariyalari ancha keng tarzda qo‗llanildi. 
 
Davlat  investitsiyalari  -  muvaffaqiyat  garovi.  Keynschilarning 
ta‘kidlashicha,  kam  rivojlangan  mamlakatlarda  xususiy  ixtiyoriy 
jamg‗armalarning  roli  juda  past.  Aholi  ishlab  topgan  daromadlarining 
barchasini  iste‘molga  sarflashni  afzal  ko‗radi  va  deyarli  investitsiyani 
amalga oshirmaydi. Bunday holatning asosiy sabablaridan biri industrial 
rivojlangan  mamlakatlar  ―ta‘siri‖  hisoblanadi.  G‗arb  hayot  tarzining 
kirib  kelishi  isrofgarchilikka  yo‗l  qo‗yish,  zeb-ziynat  buyumlariga 
bo‗lgan  sarflarni  ko‗paytirishni  keltirib  chiqardi.  Shuning  uchun 
daromadning  oshishi  jamg‗armaning  tez  ko‗payishiga  va  demak, 
investitsiyaning  ko‗payishiga  olib  kelmagan.  Shu  bois,  majburiy 
jamg‗armalarning roli oshib boradi (aholidan olinadigan soliq va har xil 
to‗lovlarni  ko‗paytirish  hisobiga)  va  davlat  investitsiyalarining 
ahamiyati  kuchayib  boradi.  Davlat  aholining  pul  resurslarini 
investitsiyaga  yo‗naltirish  chora-tadbirlarini  ko‗rishi  lozim.  Bunday 
chora-tadbirlardan  biri  foiz  Me‘yorining  davlat  tomonidan  tartiblab 
turilishi hisoblanadi. 
 
Chunki  tadbirkorlar  o‗z  kapitallarini  ishlab  chiqarish  sohasidan 
ko‗ra  tez-tez  savdo  va  moliyaviy  sohalarga  yo‗naltiradilar.  Nega? 

---

334 
 
Birinchidan,  rivojlanayotgan  mamlakatlar  uchun  tipik  hol  hisoblangan 
surunkali inflyatsiya ishlab chiqarish sohasiga kapital qo‗yishni foydasiz 
qilib  qo‗yadi.  Ikkkinchidan,  bozor  infratuzilmasining  va  xo‗jalik 
qonunchiligining yaxshi rivojlanmaganligi xususiy tadbirkorlarga savdo, 
transport,  aloqa  sohalarida  monopol  mavqega  erishish  va  shuning 
hisobiga monopol yuqori foyda olish imkonini beradi. 
 
Xususiy  sektorni  rivojlantirish,  keynschilar  fikriga  ko‗ra  bozor 
infratuzilmasiga  va  iqtisodiyotning  ustuvor  tarmoqlariga  davlat  kapital 
qo‗yilmalarini  ko‗paytirish,  investitsion  kreditlarni  kengaytirish,  foiz 
stavkasini  pasaytirish,  mo‗tadil  inflyatsiya  va  byudjet  taqchilligini 
ta‘minlash yo‗li bilan rag‗batlantirilishi zarur. 
 
Amerika  iqtisodchilari  R.Nurske,  A.Xirshman  va  boshqalar 
rivojlanayotgan  mamlakatlar  uchun  iqtisodiy  o‗sish  modellaridan  biri  – 
―keskin  sakrash‖  nazariyasini  ishlab  chiqdi.  Bu  nazariyaga  muvofiq 
rivojlanayotgan  mamlakatlar  qoloqlikdan  qutilish  uchun  ―kambag‗allik 
tuzog‗ini‖  uzib  tashlashi  kerak.  Yaratilgan  moddiy  boyliklar  aholining 
o‗sishi  tomonidan  ―yeb  tashlanishi‖  tufayli  kelib  chiqadigan 
―kambag‗allik tuzog‗ini‖ quyidagi ko‗rinishda ifodalash mumkin. 
 
 
 
Iqtisodiy  o‗sishga  to‗sqinlik  qiluvchi  salbiy  holatlar  doiraviy 
ko‗rinishda joylashgan bo‗lib iqtisodiy o‗sish omillaridan foydalanishga 
qarshi ta‘sir ko‗rsatadi. Past darajadagi investitsiya qo‗yilmalari mehnat 
unumdorligini oshirish va daromadlarni ko‗paytirish imkonini bermaydi. 
Aholining tez o‗sishi oziq-ovqat va iste‘mol tovarlarining o‗sishini ―yeb 
tashlaydi‖.  Bunday  vaziyatda  iqtisodiy  turg‗unlik  kelib  chiqadi.  Bu 
―tuzoqdan‖  qanday  qutilish  kerak?  Nurske  fikriga  ko‗ra  davlat 
Jon boshiga to‘g‘ri keladigan past darajadagi 
daromad 
Past unumdorlik 
Aholining tez 
o‘shi 
Past darajadagi 
jamg‘arma 
Past daradagi talab 
Inson kapitaliga bo‘lgan investitsiyalarning va 
kapital qo‘ilmalarning past darajasi 

---

335 
 
investitsiyalarni  ko‗paytirish  orqali  iqtisodiy  o‗sishga  keskin  turtki 
bo‗ladi.  Bunda  dastlabki  investitsiya  qo‗yilmalari  milliy  daromadning 
12-15  foizidan  kam  bo‗lmasligi  kerak.  Investitsiyalarning  ko‗payishi 
mehnatga  bo‗lgan  talabni  oshiradi,  bu  esa  jamg‗armaning  o‗sishiga  va 
xususiy 
investitsiyalarning 
jonlanishiga 
olib 
keladi. 
―Keskin 
sakrashdan‖ keyin davlat aralashuvi qisqartirilishi kerak, chunki stixiyali 
bozor mexanizmi amal qila boshlaydi.  
O‗z  resurslariga  suyanish  va  bozor  mexanizmini  faollashtirish. 
Neoklassik  yo‗nalish  namoyondalari  keynschilarning  davlatning  rolini 
kuchaytirish  va  iqtisodiy  erkinlik  prinsiplariga  putur  yetkazish 
qoidalarini tanqid qildi. Ularning fikriga ko‗ra xo‗jalikni rivojlantirishda 
muvaffaqiyatlarga  erishishni  xohlovchi  davlatning  asosiy  vazifasi  – 
bozor  imkoniyatlarini,  bozor  infratuzilmasini  ro‗yobga  chiqarishdan 
iborat.  Jamiyat  vaziyatni  birdan,  keskin  o‗zgartira  olmaydi.  An‘anaviy 
institutlarni  xo‗jalik  yuritishning  yangi  sharoitlariga  asta-sekin 
moslashtirib boradi. 
Agar  keynschilar  asosiy  e‘tiborni  yirik  korxonalarni  rivojlan-
tirishga  va  xorijiy  kapitalni  jalb  qilishga  qaratgan  bo‗lsalar, 
neoklassiklar  kichik  va  o‗rta  biznesni  rivojlantirishni  zarur,  deb 
hisobladilar.  Ularning  fikricha,  asosiy  muammo  xususiy  jamg‗arma  va 
investitsiyalarning  yetishmasligi  emas,  balki  ichki  bozorning  torligidir. 
Xususiy  tashabbuskorlikka  keng  yo‗l  ochib  berish  iqtisodiyotning 
jonlanishiga,  daromadlar  darajasining  oshishiga  va  demak,  iste‘mol  va 
jamg‗armaning  o‗sishiga  olib  keladi.  Eng  asosiysi  –  bozor  iqtisodi-
yotining  me‘yorida  amal  qilishini  ta‘minlovchi  institutlarni  tashkil 
etishdir. 
XX asrning 70-yillari neoklassiklarning tavsiyalari rivojlanayotgan 
mamlakatlarda keng tarqala boshladi. Buning asosiy sababi, birinchidan, 
xo‗jalik  hayotini  erkinlashtirish  tufayli  muvaffaqiyatlarga  erishgan  bir 
qator ―yangi industrial mamlakatlar‖ tajribasi ta‘siri bo‗lsa, ikkinchidan, 
keynschilik  andozalaridan  faol  foydalangan  mamlakatlarda  vujudga 
kelgan  ko‗plab  muammolarning  (proteksionizm  siyosati  tufayli  xalqaro 
savdo  hajmining  qisqarishi,  import  hisobiga  qoplash  imkoniyatlarining 
cheklanishi,  surunkali  inflyatsiya,  monopolizm,  korrupsiya  va  b.) 
mavjudligi  hisoblanadi.  Lekin  neoklassik  modellarni  amaliyotda 
qo‗llash  anchagina  tanqidiy  qarashlarni  keltirib  chiqardi.  Asosiy  tanqid 
obyekti – inflyatsiyani jilovlash maqsadida qattiq monetar siyosatni olib 
borish 
zarurligi 
hisoblanadi. 
Rivojlanayotgan 
mamlakatlarda 
makroiqtisodiy 
barqarorlikning 
monetar 
metodlari 
rivojlangan 

---

336 
 
mamlakatlar  iqtisodiyotidagi  kabi  natijalarni  bermaydi,  chunki  ular 
o‗rtasida  chuqur  institutsional  farq  amal  qiladi.  Shuning  uchun  qattiq 
moliyaviy  siyosat  tez-tez  iqtisodiyotning  keskin  qisqarishiga,  turmush 
darajasining  pasayishiga,  ijtimoiy  ziddiyatlarning  keskinlashuviga  olib 
keladi.