Ma’ruza-1 : Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning hozirgi zamon mazmuni tarkibiy tuzilishi va vazifalari



Download 0,5 Mb.
Pdf ko'rish
bet62/81
Sana02.01.2022
Hajmi0,5 Mb.
#306423
1   ...   58   59   60   61   62   63   64   65   ...   81
Bog'liq
geografiyaning asosiy muammolari

Tayanch so’z va iboralar

: Atrof tabiiy muhitning ifloslanishi   , tabiiy 

muhit,ekologik-huquqiy talablar,me'yorda fizik ifloslanish, kimyoviy    o’zgarish,   

xalqaro-huquqiy muhofaza   manbayi ,xalqaro ekologik munosabatlar,   xalqaro 




 

44 


muhofaza,xo'jaligi zonalari,Barqaror rivojlanish, tabiiy muhitni op-

timallashtjrishda;   

         

Dastlab  <>  tushunchasini  nemis olimi  Ernst  Gekkel  tomonidan  

1868  yilda ishlatilgan .  U  ekalogiyani  zoologiya  fanining  bir  yo’nalishi  sifatida  

tariflab,  hayvon  organizimlarining  va barcha  hayvonlarning  o’zaro  hamda  tashqi  

muhit  bilan  munosabati  mazmunida  talqin  qilgan.  Demak,  bu  yerda  ekologiya  

yoki  munasabat  uch  darajada  nazarda  tutilgan :  1) hayvon ichki  organizimlarning  

o’zaro  aloqasi  ;    2)      shu    turdagi    hayvonlarning    o’zaro    aloqasi  ;  3)    ana      shu    

hayvonlarning  tashqi  muhit  bilan  munosabati.  Keyinchalik  ekologiyaning  ilmiy  

asoslari    Ch.  Darvin  tomonidan  yanada  rivojlantirilgan.   

   Zoologik    ekalogiya    asta  –sekin    o’simlik    ekalogiyasiga    o’tgan    va    u    to’la    

ma’nodagi    bialogik  ekologiya   yoki  bioekalogiyaga  aylangan.  So’ngra  

amerikalik   tibbiyot   olimlari   <> ,   <>  

tushunchalarini  kiritib,  ularni  inson  organizimi  va  salomatligi  nuqtai  nazardan  

qo’llangan.    Ayni  vaqtda  shaharlarning  rivojlantirish   natijasida  <

>>  tushunchasi  ham  vujudga  kelgan.  O’z  navbatida  urboekalogiya  va  inson  

ekalogiyasi  asosida  ijtimoiy   ekalogiya  shakillangan  bo’lib,  u  rasmiy  ravishda  

o’tgan   asirning  70- yillarida  tan  olingan.  Shunday  qilib,  ekalogiyaning  

evalutsion  o’zgarishlar  zooekalagiya-

à

  fitoekalogiya  bioekalogiya 



à

   inson  

ekologiyasi  urboekologiyasi

à

    ijtimoiy    ekologiya    Shaklida    sodir    bo’lgan  .  



Hozirda  ekologiyaning yo’nalish  va turlari   juda   ko’payib   ketgan    (geokologiya,  

bioekalogiya,  geokologik    ekalogiya    tashqi ekologiya,  hatto    rimyo  va   

matematik      ekologiya  ,    huquq  ekologiyasi    va  h.k.    Natijada      aytish    mumkinki,      

bugungi  kunda  hamma  ekolog,  iekin  ayni  vaqtda  aniq,   umumiy  ekologiyaning   

o’zi   yo’qdek.  Chunki,   biror-bir  kishini  ekologiya  bo’yicha  har  tomonlama   

mutaxasis   darajasaida   etirof   etish  qiyin. 

        

Omma    orasida  <>   tushunchasi    ko’proq   atrof-muhitning   

ifloslanishi,  zarar    va    zaharlanishi      bilan      uyg’unlashib      ketadi.  Vaholanki,      biz      

yuqorida    ko’rganimizdek,  ushbu  atamaning  manosi   faqat   bir   tomonlama,     

salbiy    ruhda      talqin      qilish      noto’g’ridir.    Biroq  ,    shu    bilan        birga  tan      olish    

lozimki,  chindan       yam     ishlab     chiqarish  kuchlarining       rivojlantirish     va      

mujassamlashuvi  , shaharlarning   va   urbanizatsiya   taraqiyoti   tabiat  va  inson  ( 

jamiyat)   orasidagi  muvozanatni  buzdi,  ekologik   muammo  global,  olamshumul   

ahamiyat   kasb   etdi.  Shuning    uchun  hozirgi   sharoitda  ijtimoiy  hayotning  biror  

bir  sohasi  yo’qki ,  u  ekologiya   bilan  dog’liq   bo’lmasa. 

           

Ekologik  holatning  turli  rayon   va  mamlakatdagi   xususiyati  , uning  

keltirib  chiqaruvchi  sabablarini  esa  umumiy  geografiyaning  bir  tarmog’i  - 

geoekologiya  o’rganadi.  Aynan  shu  ma’noda  geokologiya  tabiiy  geografayi   

bilan   tashqi   va  ijtimoiy   geografayini  bog’lab  turadi

[12]

          

Tog’-  kon   sanoati   natijasida   texnogen   landshaftlar   vujudga   keladi,                      

<<  bedlentlar>>  (  yomon    yerlar)    paydo    bo’ladi,    joy    relyefi,  geomorfologiyasi    

buziladi. Bunday  sanoat  rayonlarida  shakillangan  hududiy  majmualar  yaxlid  

birlikka    ega  emas,  ularda    transport    va  boshqa    aholiga    xizmat    ko’rsatish    

sohalarini      tashqi    qilish    murakkablashadi.  Shu  bilan    birga    tog’-  kon  sanoati    




 

45 


rayonlarida  yer  osti  boyliklari  vujudga  keladi, ayniqsa  temir  rudasi  , qong’ir  

ko’mir,  turli  tuz  konlari  va  boshqalarni ochiq  usulda( karherlarda)  qazibolishda  

 

__________________________________ 



12

Kulke E.Wirtschafts-geograhfie.Munxen-Zurich: «Ferdinand Schoningh», 2004.  

 

 

landshaftning tabiiy<>   buzuladi, qimmatbaho va serhosil tuproq ,  



unumdor ekin  maydonlari  qishloq  xo’jaligi  oborotidan  chiqib  ketadi. 

           

Elektr-energetikaning   ekologik   xususiyatlari   o’ziga   xos  .Masalan,  suv  

elektr   stansiyalari, umuman  olganda, ekologik jihatdan toza, bezarar korxona 

hissoblanadi.    Ular    faqat    katta    yer    maydonlarini    suv    omborlari    uchun    talab    

qiladi,  xolos.  Qolgan  masalalarda  esa  bunday  elektr  stansiyalarining  ekologik  

oqibatlari  ancha  salbiy.  Xususan shahar  ichidagi  IEMlar,   yirik   shaharlarning   

yaqinida    joylashgan      IESlar    atrofga    yomon      ta’sir      qiladi-  zaharli    gazsimon      

tutunlar  atmosfera  havosini   ifloslantiradi,   yoqig’i  yondiriigandan    qolgan   

chiqindi   kullar   esa  suniy  tepaliklarni  hosil  qiladi.   Shuning  uchun  katta  

quvvatga      ega    bo’lgan    issiqlik      elektr  stansiyalari    joining    relefi        shamol    

yo’nalishi  va  boshqa  meteorologik  omillarni  hisobga  olgan  holda qurilishi  kerak.   

Tadqiqotlarga  ko’ra,   respublikamizdagi   yirik  Sirdaryo,    Yangi Angiren  kabi   

IES  asosida   vujudga  kelgan  sanoat  majmualarining  havosi  va  suv  tarkibi  

o’zgargan,    tuproq   qatlami,   ekin  maydonlar  va  hatvonot   

dunyosi   ancha  zarar  ko’rgan.Qora  va  rangli  metallurgiya   ham  ekalogik   nuqtai  

nazardan   <>emas.    Yirik  qora  metallurgiya  korhonalari  atrofida katta   

miqdorda   shakillar  hosil  bo’ladi  (domna  pechining  chiqindisi),  shahar  havosi  

va  suvi  ifloslanadi.   

Ayniqsa  rangli   metellurgiyaning   tabiatga tasiri  kuchli.  Jumladan,   yirik  tog’-

metallurgiya  kambinatlari  yaqinida  radiaktiv   ifloslanish   xavfli  vujdga  kelishi  

ham   mumkin.     

          

Sanoat   tarmoqlari   ichida   kimyo    sanoatining   suv,   havo   va   tuproqqa,   

inson    salomatligiga    ta’siri    kuchli  .      Xususan    sintetik    tola,      kauchik,    ammiak,  

qishloq xo’jaligi  zararkunandalari   uchun  turli  gerbitsid  va  zaharli  moddalar,   

mineral  o’g’itlar  ishlab  chiqarish  ekalogik   tomondan  xavflidir.  Shuning   uchun  

bo’lsa  kerak,  O’zbekistondagi   yirik   kimyo  sanoati   markazlarida  Chirchiq, 

Navoiy,  Farg’onada    ekalogik  vaziyat  uncha  sog’lom  emas.   Bundan  tashqari,   

Qashqadaryo    viloyatidagi   Sho’rtan,  Muborak  gaz  kimyosi  sanoat  markazlarida   

ham  bu  vaziyatning  yaxshilaniShi   talab  etiladi.    

   


Sanoat   tarmoqlarining   ekologik   xavfini    10-balli shkalada    taxminan   

quyidagicha  baholashimiz  mumkin:  kimyo  sanoati   -10,   rangdor  metallurgiya  -

9,    issiqlik    elektro    stansiyalar    -8,    qora    metallurgiya  -7,      sement    sanoati  -6,  

sellyuloza –qg’oz  sanoati  -5,  charm  sanoati  va jun  yuvish -4,   oziq-ovqat -3,   

pahta  tozalash  zavodiari -2,   mashinasozlik   va   metalni  qayta  ishlash   -1.     Bu  

bolalar  ,      albatta,    juda    qatiy      emas    va    ular      tegishli    mutahasis    -    ekspertlar    

tomonidan  yanada  aniqlashtirilishi   mumkin. 



 

46 


Chiqindisiz  tehnologiyani   joriy  qilish,   energiya ishlab chiqarish  sikillari  

bo’yicha   sanoat  va  qishloq    xo’jalik   tarmoqlarining   tashqi  etish   katta   

ahamiyatga      ega.      Odatda,      hom      ashyoni      ko’p      talab      qiluvchi    sanoat        

korxonalarida    chiqindi  (xuddi  shunday   <>   korxonalarida   ham) 

Ko’p  hosil  bo’ladi.  Binobarin,   birinchi  navbatda  ana  shunday   korxonalarni   

kombinat  shaklida   uyushtirish,   xom  ashyodan   atroflicha  foydalanish,    ishlab  

chiqarish  chiqindilarni  qayta  ishlash   zarur. 

          




Download 0,5 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   58   59   60   61   62   63   64   65   ...   81




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish