muhit,ekologik-huquqiy talablar,me'yorda fizik ifloslanish, kimyoviy o’zgarish,
44
muhofaza,xo'jaligi zonalari,Barqaror rivojlanish, tabiiy muhitni op-
timallashtjrishda;
Dastlab <> tushunchasini nemis olimi Ernst Gekkel tomonidan
1868 yilda ishlatilgan . U ekalogiyani zoologiya fanining bir yo’nalishi sifatida
tariflab, hayvon organizimlarining va barcha hayvonlarning o’zaro hamda tashqi
muhit bilan munosabati mazmunida talqin qilgan. Demak, bu yerda ekologiya
yoki munasabat uch darajada nazarda tutilgan : 1) hayvon ichki organizimlarning
o’zaro aloqasi ; 2) shu turdagi hayvonlarning o’zaro aloqasi ; 3) ana shu
hayvonlarning tashqi muhit bilan munosabati. Keyinchalik ekologiyaning ilmiy
asoslari Ch. Darvin tomonidan yanada rivojlantirilgan.
Zoologik ekalogiya asta –sekin o’simlik ekalogiyasiga o’tgan va u to’la
ma’nodagi bialogik ekologiya yoki bioekalogiyaga aylangan. So’ngra
amerikalik tibbiyot olimlari <> , <>
tushunchalarini kiritib, ularni inson organizimi va salomatligi nuqtai nazardan
qo’llangan. Ayni vaqtda shaharlarning rivojlantirish natijasida <
>> tushunchasi ham vujudga kelgan. O’z navbatida urboekalogiya va inson
ekalogiyasi asosida ijtimoiy ekalogiya shakillangan bo’lib, u rasmiy ravishda
o’tgan asirning 70- yillarida tan olingan. Shunday qilib, ekalogiyaning
evalutsion o’zgarishlar zooekalagiya-
à
fitoekalogiya bioekalogiya
à
inson
ekologiyasi urboekologiyasi
à
ijtimoiy ekologiya Shaklida sodir bo’lgan .
Hozirda ekologiyaning yo’nalish va turlari juda ko’payib ketgan (geokologiya,
bioekalogiya, geokologik ekalogiya tashqi ekologiya, hatto rimyo va
matematik ekologiya , huquq ekologiyasi va h.k. Natijada aytish mumkinki,
bugungi kunda hamma ekolog, iekin ayni vaqtda aniq, umumiy ekologiyaning
o’zi yo’qdek. Chunki, biror-bir kishini ekologiya bo’yicha har tomonlama
mutaxasis darajasaida etirof etish qiyin.
Omma orasida <> tushunchasi ko’proq atrof-muhitning
ifloslanishi, zarar va zaharlanishi bilan uyg’unlashib ketadi. Vaholanki, biz
yuqorida ko’rganimizdek, ushbu atamaning manosi faqat bir tomonlama,
salbiy ruhda talqin qilish noto’g’ridir. Biroq , shu bilan birga tan olish
lozimki, chindan yam ishlab chiqarish kuchlarining rivojlantirish va
mujassamlashuvi , shaharlarning va urbanizatsiya taraqiyoti tabiat va inson (
jamiyat) orasidagi muvozanatni buzdi, ekologik muammo global, olamshumul
ahamiyat kasb etdi. Shuning uchun hozirgi sharoitda ijtimoiy hayotning biror
bir sohasi yo’qki , u ekologiya bilan dog’liq bo’lmasa.
Ekologik holatning turli rayon va mamlakatdagi xususiyati , uning
keltirib chiqaruvchi sabablarini esa umumiy geografiyaning bir tarmog’i -
geoekologiya o’rganadi. Aynan shu ma’noda geokologiya tabiiy geografayi
bilan tashqi va ijtimoiy geografayini bog’lab turadi
[12]
.
Tog’- kon sanoati natijasida texnogen landshaftlar vujudga keladi,
<< bedlentlar>> ( yomon yerlar) paydo bo’ladi, joy relyefi, geomorfologiyasi
buziladi. Bunday sanoat rayonlarida shakillangan hududiy majmualar yaxlid
birlikka ega emas, ularda transport va boshqa aholiga xizmat ko’rsatish
sohalarini tashqi qilish murakkablashadi. Shu bilan birga tog’- kon sanoati
45
rayonlarida yer osti boyliklari vujudga keladi, ayniqsa temir rudasi , qong’ir
ko’mir, turli tuz konlari va boshqalarni ochiq usulda( karherlarda) qazibolishda
__________________________________
12
Kulke E.Wirtschafts-geograhfie.Munxen-Zurich: «Ferdinand Schoningh», 2004.
landshaftning tabiiy<> buzuladi, qimmatbaho va serhosil tuproq ,
unumdor ekin maydonlari qishloq xo’jaligi oborotidan chiqib ketadi.
Elektr-energetikaning ekologik xususiyatlari o’ziga xos .Masalan, suv
elektr stansiyalari, umuman olganda, ekologik jihatdan toza, bezarar korxona
hissoblanadi. Ular faqat katta yer maydonlarini suv omborlari uchun talab
qiladi, xolos. Qolgan masalalarda esa bunday elektr stansiyalarining ekologik
oqibatlari ancha salbiy. Xususan shahar ichidagi IEMlar, yirik shaharlarning
yaqinida joylashgan IESlar atrofga yomon ta’sir qiladi- zaharli gazsimon
tutunlar atmosfera havosini ifloslantiradi, yoqig’i yondiriigandan qolgan
chiqindi kullar esa suniy tepaliklarni hosil qiladi. Shuning uchun katta
quvvatga ega bo’lgan issiqlik elektr stansiyalari joining relefi shamol
yo’nalishi va boshqa meteorologik omillarni hisobga olgan holda qurilishi kerak.
Tadqiqotlarga ko’ra, respublikamizdagi yirik Sirdaryo, Yangi Angiren kabi
IES asosida vujudga kelgan sanoat majmualarining havosi va suv tarkibi
o’zgargan, tuproq qatlami, ekin maydonlar va hatvonot
dunyosi ancha zarar ko’rgan.Qora va rangli metallurgiya ham ekalogik nuqtai
nazardan <>emas. Yirik qora metallurgiya korhonalari atrofida katta
miqdorda shakillar hosil bo’ladi (domna pechining chiqindisi), shahar havosi
va suvi ifloslanadi.
Ayniqsa rangli metellurgiyaning tabiatga tasiri kuchli. Jumladan, yirik tog’-
metallurgiya kambinatlari yaqinida radiaktiv ifloslanish xavfli vujdga kelishi
ham mumkin.
Sanoat tarmoqlari ichida kimyo sanoatining suv, havo va tuproqqa,
inson salomatligiga ta’siri kuchli . Xususan sintetik tola, kauchik, ammiak,
qishloq xo’jaligi zararkunandalari uchun turli gerbitsid va zaharli moddalar,
mineral o’g’itlar ishlab chiqarish ekalogik tomondan xavflidir. Shuning uchun
bo’lsa kerak, O’zbekistondagi yirik kimyo sanoati markazlarida Chirchiq,
Navoiy, Farg’onada ekalogik vaziyat uncha sog’lom emas. Bundan tashqari,
Qashqadaryo viloyatidagi Sho’rtan, Muborak gaz kimyosi sanoat markazlarida
ham bu vaziyatning yaxshilaniShi talab etiladi.
Sanoat tarmoqlarining ekologik xavfini 10-balli shkalada taxminan
quyidagicha baholashimiz mumkin: kimyo sanoati -10, rangdor metallurgiya -
9, issiqlik elektro stansiyalar -8, qora metallurgiya -7, sement sanoati -6,
sellyuloza –qg’oz sanoati -5, charm sanoati va jun yuvish -4, oziq-ovqat -3,
pahta tozalash zavodiari -2, mashinasozlik va metalni qayta ishlash -1. Bu
bolalar , albatta, juda qatiy emas va ular tegishli mutahasis - ekspertlar
tomonidan yanada aniqlashtirilishi mumkin.
46
Chiqindisiz tehnologiyani joriy qilish, energiya ishlab chiqarish sikillari
bo’yicha sanoat va qishloq xo’jalik tarmoqlarining tashqi etish katta
ahamiyatga ega. Odatda, hom ashyoni ko’p talab qiluvchi sanoat
korxonalarida chiqindi (xuddi shunday <> korxonalarida ham)
Ko’p hosil bo’ladi. Binobarin, birinchi navbatda ana shunday korxonalarni
kombinat shaklida uyushtirish, xom ashyodan atroflicha foydalanish, ishlab
chiqarish chiqindilarni qayta ishlash zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: