“byudjet hisobi va g’aznachilik”fakulteti “elektron tijorat va raqamli iqtisodiyot” kafedrasi

Ishni bajarish uchun namuna
«Axborotlashtirish  to‘g‘risida»gi  qonun
2
26
  (yangi  tahrirda)  qachon  qabul 
qilingan  bo‘lib,  axborotlashtirish,  axborot  resurslari  va  axborot  tizimlaridan 
foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga solindi?
 
«Axborotlashtirish  to‘g‘risida»gi  qonun
2
27
  (yangi  tahrirda)  2003-yil  11 
dekabrda  qabul  qilingan  bo‘lib,  axborotlashtirish,  axborot  resurslari  va  axborot 
tizimlaridan foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi.
1-topshiriq.
 
Qonunda  axborotlashtirish,  axborot  resurslari,  axborot  texnolo-  giyalari, 
axborot  tizimlari,  axborot  resurslarining  yoki  axborot  tizimla-  rining  mulkdori; 
axborot  resurslarining  yoki  axborot  tizimlarining  egasi,  bloger  tushunchalariga 
ta’rif bering.
Davlat organlari, yuridik va jismoniy shaxslar davlat sirlari hamda mahfiy 
sirlar  to‘g‘risidagi  axborotni  o‘z  ichiga  olgan  axborot  resurslari  va  axborot 
tizimlarining muhofaza qilinishini ta’minlashi shartligi belgilangan.
261
 
Ўзбекистон
 
Республикаси
 
Олий
 
Мажлисининг
 
ахборотномаси.
 - 2003.- 
№1.
 - 
2-м.
 
271
 
Ўзбекистон
 
Республикаси
 
Олий
 
Мажлисининг
 
ахборотномаси.
 - 2003.- 
№1.
 - 
2-м.
 

---

113
Қонунда
 
ахборотлаштириш
ахборот
 
техноло-
 
гиялари
ахборот
 
тизимлари
ахборот
 
ресурслари
ахборот
 
ресурсларининг
 
ёки
 
ахборот
 
тизимла-
 
рининг
 
мулкдори
ахборот
 
ресурсларининг
 
ёки
 
ахборот
 
тизимларининг
 
эгаси
2-topshiriq.
 
«Elektron  raqamli  imzo  to‘g‘risida»gi  qonun
1
    qabul  qilingan 
kun,sansasini  ko‘rsating.  U  elektron  hujjatdagi  elektron  raqamli  imzo  (ERI)  va 
qog‘ozdagi  o‘z  qo‘li  bilan  qo‘yilgan  imzoning  tengligini  tan  olish  shart-  larini 
belgilaydi. Qonunda ERI va elektron hujjat tushunchasi; YeRIdan foydalanishni 
tartibga solish Vazirlar Mahkamasi va maxsus vakolatli organ tomonidan amalga 
oshirilishi;  maxsus  vakolatli  organ  vakolatlari,  shu  jumladan,  ERI  kalitlarini 
ro‘yxatga olish markazlarining davlat ro‘y- xatiga olinishini amalga oshirish; ERI 
kalitlarini  ro‘yxatga  olish  markazlarining  vazifalari,  majburiyatlari  va 
mas’uliyati; ERI kaliti sertifikatiga, uni berish, to‘xtatib turish va bekor qilishga 
talablar;  yopiq  ERI  kalitlari  egalarining  va  ochiq  ERI  kalitlaridan 
foydalanuvchilarning  huquq  va  majburiyatlari  belgilab  qo‘yilgan.Shular  haqida 
ma’lumot bering.
E
lektron raqamli imzoning ishlash jarayoni
Qabul qilib olingan ma’lumotlarning haqiqiy yoki haqiqiy emasligini 
aniqlash masalasini, ya’ni ma’lumotlar autentifikatsiyasi masalasining mohiyati 
haqida to‘htalamiz.

---

114
Ochiq kalitli kriptografik tizimlar qanchalik qulay va kriptobardoshli bo‘lmasin, 
autentifikatsiya masalasining to‘la yechilishiga javob bera olmaydi. Shuning uchun 
autentifikatsiya uslubi va vositalari kriptografik algoritmlar bilan birgalikda 
kompleks holda qo‘llanilishi talab etiladi.
Quyida ikkita (A) va (B) foydalanuvchilarning aloqa munosabatlarida 
autentifikatsiya tizimi raqib tomonning o‘z maqsadi yo‘lidagi qanday xatti-
harakatlaridan va kriptotizim foydalanuvchilarining foydalanish protokolini o‘zaro 
buzilishlardan saqlashi kerakligini ko‘rsatuvchi holatlar ko‘rib chiqiladi.
Rad etish (renegatstvo)-
 Foydalanuvchi (A) foydalanuvchi (B) ga haqiqatan ham 
ma’lumot jo‘natgan bo‘lib, uzatilgan ma’lumotni rad etishi mumkin.Bunday qoida 
buzilishining (tartibsizlikning) oldini olish maqsadida elektron (raqamli) imzodan 
foydalaniladi.
Modifikatsiyalash (o‘zgartirish) -
Foydalanuvchi (B) qabul qilib olingan 
ma’lumotni o‘zgartirib, shu o‘zgartirilgan ma’lumotni foydalanuvchi (A) yubordi, 
deb takidlaydi (da’vo qiladi).
Soxtalashtirish
 -Foydalanuvchi (B)ning o‘zi ma’lumot tayyorlab, bu soxta 
ma’lumotni foydalanuvchi (A) yubordi deb da’vo qiladi.
Faol modifikatsiyalash (o‘zgartirish)
 - (A) va (B) foydalanuvchilarning o‘zaro 
aloqa tarmog‘iga uchinchi bir (V) foydalanuvchi noqonuniy tarzda bog‘lanib, 
ularning o‘zaro uzatayotgan ma’lumotlarini o‘zgartirgan holda deyarli uzluksiz 
uzatib turadi.
Niqoblash (imitatsiyalash)
 - Uchinchi fodalanuvchi (V) foydalanuvchi (B)ga 
foydalanuvchi (A) nomidan ma’lumot jo‘natadi.
Yuqorida sanab o‘tilgan: modifikatsiyalash, soxtalashtirish, faol modifikatsiyalash, 
niqoblash kabi aloqa tizimi qoidalarining buzilishini oldini olish maqsadida 
raqamli signaturadan - raqamli imzo va uzatiladigan ma’lumotning biror qismini 
to‘la o‘z ichiga oluvchi raqamli shifrmatndan iborat bo‘lgan ma’lumotdan 
foydalaniladi.
Takrorlash
 - Foydalanuvchi (V) foydalanuvchi (A) tomonidan foydalanuvchi 
(B)ga junatilgan ma’lumotni takroran (B)ga jo‘natadi. Bunday noqonuniy xatti-
harakat aloqa usulidan banklar tarmoqlarida elektron hisob-kitob tizimidan 
foydalanishda noqonuniylik bilan o‘zgalar pullarini talon-taroj qilishda 
foydalaniladi. Ana shunday noqonuniy usullardan muhofazalanish uchun quyidagi 
chora - tadbirlari ko‘riladi.

imitatsiyalashga bardoshlilik - imitabardoshlilik;

kriptotizimga kirayotgan ma’lumotlarni muhofaza maqsadlaridan kelib 
chiqib tartiblash.

---

115

Elektron raqamli imzo aloqa tizimlarida bir necha tur qoida buzilishlaridan 
muhofaza qilinishni ta’minlaydi, ya’ni: maxfiy kalit faqat foydalanuvchi 
(A)ning o‘zigagina ma’lum bo‘lsa, u holda foydalanuvchi (B) tomonidan 
qabul qilib olingan ma’lumotni faqat (A) tomonidan jo‘natilganligini rad 
etib bo‘lmaydi;

qonun buzar (raqib tomon) maxfiy kalitni bilmagan holda madifikatsiyalash, 
soxtalashtirish, faol modifikatsiyalash, niqoblash va boshqa shu kabi aloqa 
tizimi qoidalarining buzilishiga imkoniyat tug‘dirmaydi;

aloqa tizimidan foydalanuvchilarning o‘zaro bog‘liq holda ish yuritishi 
munosabatidagi ko‘plab kelishmovchiliklarni bartaraf etadi va bunday 
kelishmovchiliklar kelib chiqqanda vositachisiz aniqlik kiritish imkoniyati 
tug‘iladi.
Ko‘p hollarda uzatilayotgan ma’lumotlarni shifrlashga hojat bo‘lmay, uni elektron 
raqamli imzo bilan tasdiqlash kerak bo‘ladi. Bunday holatlarda ochiq matn 
jo‘natuvchining yopiq kaliti bilan shifrlanib, olingan shifrmatn ochiq matn bilan 
birga jo‘natiladi. Ma’lumotni qabul qilib olgan tomon jo‘natuvchining ochiq kaliti 
yordamida shifrmatnni deshifrlab, ochiq matn bilan solishtirishi mumkin.