K arim a q osim ova

  Boshlang'ich  ta’lim  bo'yicha  yangicha  tahrirdagi  o'quv  dasturi.  / /
 
„Boshlang'ich  ta’lim",  2005.  —  №   5.  26-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nim aligini,  tushunchani  bilib  olish  jarayonining  xususiyatlarini,  tu- 
shunchani  o'zlashtirish  qanday  sharoitda  natijaliroq  bo'lishini  k o ‘z 
oldiga  aniq  keltirishi  lozim.
Grammatik  tushunchalarni  o'zlashtirish
T ushuncha  atrof-m uhitdagi  predm et  va  hodisalarning  m uhim  
belgilari  va o ‘zaro aloqadorligi  aks  ettirilgan  tafakkur shaklini  tasvirlab 
ko'rsatadi.
G ram m atik tushunchalarda  ham ,  boshqa tu shunchalar kabi,  hodi­
salarning  m uhim   belgilari  um um lashtirilgan  holda  aks  ettiriladi.  Til 
hodisalarining  o ‘ziga  xos  xususiyati,  ya’ni  tushunchaning  m azm un 
tom oni  gram m atik  tushunchaning  o ‘ziga  xos  xususiyatini  keltirib 
chiqaradi.  Til  hodisalari,  til  kategoriyalari  boshqa  hodisalarga  nisbatan 
ju d a  m avhum ligi  bilan  farqlanadi.  Biologik  tushunchalarni  shakl- 
lantirishda  belgilarini  kuzatish,  bir  tizim ga  solish  va  um um lashtirish 
m um kin  b o ‘lgan  aniq  hodisalar  va  predm etlar  m aterial  sifatida  asos 
qilib  olinadi.  G ram m atik  tushunchalar  esa  so‘z,  so ‘z  birikmasi,  gap, 
m orfem a,  leksema,  fonem a  va  boshqalam ing  o'ziga  xos  m uhim   bel­
gilarini  aniqlash  va  um um lashtirish  natijasi  hisoblanadi.  Boshqacha 
qilib  aytganda,  kishilar  tom onidan  yaratilgan  gram m atik  tushunchaga 
asos  bo'lgan  dastlabki  m aterialning  o 'zi  yetarli  darajada  m avhum - 
dir.  Dem ak,  gram m atik  tushunchalar  um um lashtirilganlarning  yana 
um um lashtirilgani  hisoblanadi.
G ram m atik  tushunchaning  bu  xususiyatlari  tufayli  o'quvchilarda 
tushuncha  ju da  k o 'p   qiyinchilik  bilan  shakllanadi.  G ram m atik  tu ­
shunchani  bilib  olish  u ch u n   m avhum   tafakkur  m a ’lum  darajada  rivoj­
langan  bo'lishi  lozim.  M avhum   tafakkur  ta ’lim  jarayonida  vujudga 
keladi  va  maxsus  m ashqlarni  talab  qiladi.  Bu  m ashqlar  m uayyan  aqliy 
ko'nikm alarni  va  lingvistik  ta sa w u r  ham da  bilim lar yig'indisini  shakl­
lantirishga  qaratilgan  bo'lishi  zarur.  K o'pgina  ruhshunos  olim larning 
tekshirishlari  natijasida  aniqlanishicha,  tushunchani  shakllantirish  ja ­
rayoni  tafakkurga oid  analiz,  sintez,  taqqoslash,  um um lashtirish,  aniq- 
lashtirish am allarini bilib olish jarayoni ham  hisoblanadi. O 'quvchilarda 
tushunchani  shakllantirishning  natijasi  ularning  m avhum lashtirish 
faoliyatining  qay  darajada  o'sganligiga  bog'liq.
M avhum lashtirishda  qiynaladigan  o 'quvchilar  so'zlarni  taqqoslay 
olm aydilar va  ularning  m uhim  gram m atik belgilariga ko 'ra bir guruhga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

birlashtira  olm aydilar,  tush un ch an i  shakllantirishda  qiynaladilar  va 
xatoga  yo ‘l  qo'yadilar.  M asalan,  fe’l  o'rganilganda  o'q uv chilar  fe’l 
predm etning  harakatini  bildirishini  bilib  oladilar.