„D avlat“
ertagi m atni ustida ishlaganda
„Ertakda Davlat dehqonning uyida umrbod qolishga jazm qilibdi. Nima
uchun ?“
savoli beriladi, bu savol hikoyaning asosiy m azm unini aniq-
lashga ham yordam beradi. 2-sinfdan boshlab bolalar nim a uchun
hikoya, sh e’r shunday nom langanini aytib berishga o'rganadilar.
3. 0 ‘qilgan asar mazmunini to ‘Iiq anglash, bilib olish uchun
o‘qituvchi topshirig'ini bajarish. Topshiriqlar quyidagicha bo'lishi
m um kin:
— o'qing va om onatga xiyonatning jazosi qandayligini aytib bering.
(„O m onatga xiyonat", 4-sinf)
— o 'q in g va nim a uchun hunarsiz kishi o'lim ga yaqinligini tu
shuntirib bering. („H unarsiz kishi o 'lim g a yaqin", 4-sinf) va hokazo.
B a’zan topshiriqlar turli xildagi qayta hikoyalashni talab qiladi:
a) m atnning ayrim o 'rin larid an foydalanib (ko'chirm a olib) qayta
hikoyalash;
b) hikoyani bir sujet chizig'i asosida qayta hikoyalash;
d) m atnni qisqartib qayta hikoyalash;
e) m atnning shaxsini o'zgartirib qayta hikoyalash va boshq.
4. O'qilgan matn rejasini tuzishga tayyorlanish va reja tuzish.
Bunda quyidagi ish turlaridan foydalaniladi:
1) o'qilgan m atnga oid rasm chizish;
2) rasmga m atndagi so 'zlar yoki o 'z so'zi bilan sarlavha qo'yish;
3) o 'q itu v ch i to m o n id an tartibsiz berilgan savollardan foydalanib
reja tuzish;
4) m atnni qismlarga bo'lish va har bir qismga sarlavha q o'yish va
hokazo.
M ustaqil ishning qanday bajarilganligini hisobga olish o 'q u v c h i
lam ing tayyorlik darajasini aniqlashda va keyingi bosqichlarda m ustaqil
m ashqni to 'g 'ri tashkil qilish u ch u n m aterial tanlashda o'qituvchiga
yordam beradi.
BADIIY ASARLARNI JANRIY XUSUSIYATLARIGA KO'RA
O 'R G A N ISH
B oshlang'ich sinflarning o'q ish darslarida garchi ilmiy jihatdan
bo'lm asa-d a, am aliy jihatdan turli janrga m ansub asarlar o'qib
o'rganiladi. O 'q ish darsliklariga, asosan, hikoya, she’r, ertak, masal,
maqol, doston, rivoyat va topishm oq kabi janrdagi asarlar kiritilgan.
Bulardan tashqari, ilm iy-om m abop asarlar ham o'qitiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi, uslubi jih a tid a n o'ziga xos
xususiyatlarga ega bo ‘lib, ularning o'quvchilarga ta ’siri ham har xil
bo'lad i. Tabiiyki, h a r bir janrga oid asar m atni lingvistik jih a td a n ham
o 'z ig a xos xususiyatlarga ega. M asalan, sh e ’riy asarlar m atn i hikoya
m atn id an , ertak matni sh e’r m atnid an , ilm iy-om m abop m aq ola matni
m asal janriga taalluqli asarlar m atn id an tu b d an farq qiladi. Topish-
m oqlar p redm et, voqea-hodisalar o'rtasid agi o'xshashlikni taqqoslash
orqali o'zlashtirilsa, m aqollar m azm uni hayotiy m isollar vositasida
sharhlashni taqozo etadi. Shunga k o 'ra , turli janrdagi badiiy asarlarni
o 'q ish d a o'qituvchidan unga m os usullar tanlash talab etiladi.
E rtakni o‘qish m etodikasi
Xalq og'zaki ijodida ertak janrin in g bolalar to m o n id an yaxshi
qabul qilinib, qiziqib o'qilishining sabablaridan biri ertak tilining
ta ’sirchanligi, o'tkirligi, m a’nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Er-
taklarning ko'pchiligida real hayot tasviri sarguzasht e lem en tlar bilan
qo 'shilib ketadi.
E rtakning o 'tk ir, m aroqli sujeti, voqea rivojidagi favqulodda ajoyib
vaziyat bolalam i m aftun qiladi, undagi m ard, kuchli, topqir, dovyurak,
chaqqo n qahram onlar, ertakning g'oyaviy yo'nalishi, un d a ezgulik ku-
chining — yaxshilikning doim o g 'alab a qilishi bolalam i o'zig a tortadi.
Ertakda qabul qilingan hikoya qilish shakli bir xil so 'z va iboralarning
qay ta-q ayta takrorlanib turishi, ohangdorligi, tilining ta ’sirchanligi,
ifoda vositalarining jonliligi, bolalar u c h u n ju d a qiziqarliligidir. Ertakda
qatnashuvchilar k o'pin ch a rahm dil, saxiy, adolatli h a m d a ularning
aksi bo'lgan yovuz, baxil, o ch k o 'z kishilar tim soli bo'ladi.
Ertakning pedagogik qiym ati sh undan iboratki, o'q u v ch ilar unda
to 'g 'rilik , halollik g'alaba qilganidan, kam bag'al kishilar qiyinchilik-
dan qutilganidan, ya’ni yaxshilik, ezgulik ro'yobga chiqqanidan va
yom onlik, yovuzlik m ahkum likka u chraganidan quvonadilar. Ular
hayotda ham doim o shunday bo'lishini istaydilar. M asalan, „H alo l
lik" ertagida (3-sinf) asosiy fikr kam bag'allarga yordam ko'rsatish,
o 'z m eh nati bilan hayot kechirish b o'lib , bu hatto butun xalq istagi
ekanligi g'oyasi ilgari surilgan bo'lsa, „H iylagarning jazosi" ertagida
(4-sinf) soddadilning to'g'riligi hiylagarning makri ustidan g 'o lib keli
shi, xiyonat jazosiz qolmasligi g'oyasi ilgari surilgan. H a r ikki ertak
ham to 'g 'riso 'zlilik n in g g'alabasi bilan yakunlanadi. B unday g'alaba
m aishiy ertaklardan tashqari, sehrli ertaklarda ham ifodalangan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ertak bolalarda qah ram onlam ing xatti-harakatini m uhokam a
qilib, baholash ko'nikm asini o'stirishi bilan birga yaxshilikning doim o
g'alaba qozonishiga ishonch uyg'otadi. O 'quvchilar ertakni tahlil qilish
jarayonida „Kishilardagi qanday sifatlar sizga yoqdi? (yoki yoqm adi?)",
„N im a u ch u n ?", „... nim a uch un jazolandi? (yoki rag'batlantirildi?)",
„N im a uchun ertakdagi b a’zi qahram onlarga hatto tabiat kuchlari
ham yordam beradi? (yoki b a’zilaridan yuz o'giradi?)" kabi savol
larga javob topish jarayonida m ushohada qiladilar, m uhokam a qilib,
xulosaga keladilar.
Boshlang'ich sinflarda hayvonlar haqidagi
ertaklar ko'p ro q
o'qitiladi. „B o'rining tabib bo'lgani haqida ertak" (Anvar O bidjon),
„K o 'zach a bilan tulki" kabi ertaklar aniq hayotiy hikoyalar tarzida
o 'qitiladi va tahlil qilinadi.
Ertak m atni ustida ishlashda tanlab o 'q ish , savollarga javob be
rish, o'quvchilam ing o 'z la ri ertak m azm uniga oid savollar tuzib, javob
berishlari, reja tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak
aytish, qahram onlarni grafik tasvirlash kabi ish turlaridan foydalani
ladi. Bunday ertaklarda hayvonlam ing odatlari tahlil qilinadi, am m o
ularni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya qilinm aydi.
M aktab tajribasidan
m a’lumki,
kichik yoshdagi o'quvchilar
ertakdagi hayvonlar gapirm asligini, tulki va turna bir-birinikiga m eh-
m onga bormasligini yaxshi biladilar, am m o ertaklar dunyosini hayotiy
hikoya kabi qabul qiladilar. Ertakni o'q ib tahlil qilganda, barcha ishlar
uning m azm unini yaxshi idrok etishga, sujet rivojini, qatnashuvchi
personajlarning xatti-harakati, o 'z a ro m unosabatlarini to 'g 'ri ta sa w u r
etishga yo'naltiriladi. B unda tanlab o 'q ish va qayta hikoyalashning
aham iyati katta. M asalan, „O dobli b o'lish osoruni?" (A. Obidjon)
ertagining m azm unini o'zlashtirish uchun quyidagi topshiriqlardan
foydalanish m umkin:
1. Sichqonchaning onasi bilan qilgan suhbatini o'qing. Sichqon-
chaning „Odobli b o'lish uchun nim alar qilish kerak?" degan savoliga
onasi qanday javob qaytarganligini so'zlab bering.
2. Sichqonchaning M ushuk bilan uchrashgan holati aks ettirilgan
o 'rin n i topib o'qing. N im a uchun „Shum Baroq" ko'zidagi yovuzlik
birdaniga so'nadi?
3. Echki nim a uch un Sichqonchani „K am b o 'lm a" deb d uo qiladi?
Shu o'rin n i topib o'qing.
Ertakni tahlil qilishning oxirgi bosqichida „Ertakning sizga juda
yoqqan joyini topib o 'q in g ", „N im a uchun aynan shu joyi yoqqa-
www.ziyouz.com kutubxonasi
nini ayting“ , „H ayotingizda ertakdagi voqealarga o'xshash voqealar
b o ‘lganm i?“ kabi savol-topshiriqlar yordam ida
0
‘quvchilarning ertak
xulosasini tushunishlariga erishiladi.
B oshlang'ich sin f o 'quvchilari hayvonlar haqidagi ertaklardan
tashqari,
Do'stlaringiz bilan baham: |