|
Табиий географик ўлка табиий
географик районлаштиришнинг йирик бирликларидан бири, у материкнинг
катта
қисмидан
иборат
бўлиб,
геоморфологияси,
иқлими
ва
гидрографиясининг умумийлиги билан ҳамда горизонтал зоналарининг
баландлик минтақалари билан маълум даражада боғлиқлигининг ўзига
хослиги билан бошқалардан ажралиб туради.
Бу талабларга Ўрта Осиё
www.ziyouz.com kutubxonasi
18
тўлиқ жавоб беради, шунинг учун Л.Н.Бабушкин ва Н.А.Когай бу ҳудудни
алоҳида табиий географик ўлка деб ҳисоблайдилар.
Л.Н.Бабушкин ва Н.А.Когай Ўрта Осиё табиий географик ўлкаси
ҳудудида табиий шароитининг комплекс хусусиятларига кўра бир-
биридан ажралиб турадиган Турон, Жунғория-Тяншан ва Марказий
Қозоғистон ва Помир – Тибет табиий географик провинцияларини
ажратадилар. Бу тадқиқотчилар фикрига кўра табиий географик провинция
қуйидаги ўзига хос хусусиятларга эга бўлиши лозим:
1. Ер юзасининг табиий системаларга бўлинишида ва табиий
географик
ўлкалар
орасида
географик
ўрни,
орографияси
ва
макрорельефининг ўзига хос белгилари бўлиши керак;
2. Ўзига хос иқлим режимига (ёғин-сочиннинг йил давомида
тақсимланишида), термик шароитга эга ва улар асосида нураш ҳамда
тупроқ ҳосил бўлиш жараёнларининг ўзига хос бўлиши керак.
Ўзбекистон ҳудудининг Қорақалпоғистон Устюртидан ташқари
ҳамма қисми Турон табиий географик провинцияси таркибига киради.
Қорақалпоқ Устюрти эса Марказий Қозоғистон провинциясига киради.
Ўзбекистоннинг асосий қисмини ўз ичига олган Турон табиий
географик провинцияси эгаллаб турган ўрнига кўра Р.И.Аболиннинг
Туркистон округига, Е.П.Коровин ва А.Н. РозановларнингЎрта Осий
(Турон) тупроқ-ботаник провинциясига, А.З.Генусов, Б.В.Горбунов ва
www.ziyouz.com kutubxonasi
19
Н.В.Кимбергларнинг
Турон
тупроқ-иқлим
провинциясига,
Л.Н.Бабушкиннинг Турон иқлим провинциясига, Р.С.Верникнинг Турон
ботаник провинциясига туғри келади.
Л.Н.Бабушкин ва Н.А.Когайларнинг мазкур районлаштириш
схемасининг тўртинчи поғонаси кичик провинциядир. Улар Ўзбекистонда
текислик ва тоғ олди-тоғ кичик провинцияларини ажратадилар. Бу кичик
провинциялар бир-бирларидан
● ҳудудининг морфоструктурасига кўра умумийлиги, вужудга
келиши ва ривожланиш тарихининг бирлиги, айниқса неоген ва
антропоген даврларда умумийлиги ҳамда ҳудудининг ўзига хос зонал
типга эга эканлиги билан ажралиб туради.
Ўзбекистоннинг тоғлик ва текислик қисмлари ландшафтларининг
ривожланиши ва вужудга келиши жиҳатидан ҳам, ҳозирги табиий
географик хусусиятлари жиҳатидан ҳам бир-бирларидан фарқ қилади.
Тоғларда денудация (емирилиш ва ювилиш) жараёнлари жадал рўй беради,
нуриган
жинслар
у
ерлардан
текисликка
келтириб
ётқизилади.
Республикамизнинг текислик қисми узоқ вақт давомида денгиз тагида
қолиб, қалин мезозой-кайнозой жинслари билан қопланган. Тоғли қисми,
асосан палеозой жинсларидан таркиб топган бўлиб, герцинбурмаланиши
ва сўнги орогеник жараёнлар натижасида кўтарилиб қолган. Ўзбекистон
текислик қисмининг иқлими қурғоқчил бўлиб, ёз жуда иссиқ келади,
www.ziyouz.com kutubxonasi
20
тоғларда эса ёғин кўпроқ ёғади, юқорига кўтарилагн сари ҳарорат пасаяди.
Ана шулар оқибатида тупроқ ва ўсимликлар текисликларда географик
кенглик ўйлаб, тоғлик қисмида эса баландлик бўйлаб ўзгариб боради.
Текислик ва тоғ олди-тоғ кичик провинциялари ўртасидаги
чегара
анча мунозарали. Э.М.Мурзаев чегарани лёссли тоғ ости текисликлари
билан тоғ олди текисликлари туташган ердан, тупроқшунослар оч тусли
бўз тупроқнинг қуйи қисми чегарасидан, Л.Н.Бабушкин ва Н.А.Когай
ландшафт белгиларига қараб ажратишади. Чегарани улар Мирзачўлнинг
аллювиал текисликлари ва Нурота тоғ олди пролювиал текисликларининг
Қизилқум
билан
туташган
еридан,
Қашқадарёнинг
аллювил
текисликларининг Денгизкўл ясситоғлиги билан туташган жойларидан
ўтказадилар.
Табиий географик районлаштиришда таксономик бирликнинг
бешинчи поғонаси округ. Текислик ва тоғ олди-тоғ кичик провинциялари
доирасида бир-биридан ер усти ётқизиқларининг характери, литологик
тузилиши, тоғ тизмаларининг умумий йўналиши, тоғ ёнбағирларининг
Қуёш нурига нисбатан жойлашиши (экспозицияси), четдан келадиган ҳаво
массаларининг таъсирига кўра фарқ қиладиган ҳудудлар мавжуд. Ана шу
хусусиятлар асосида текислик ва тоғ олди-тоғ кичик провинциялари
доирасида округлар ажратилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi
21
Do'stlaringiz bilan baham: |
