O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FALSAFA 
1/5/1 2021 
- 147 -
Гилам тўқиш - бу қадим замонлардан аёллар учун 
кўп вақт талаб этган касб ҳисобланган. Ушбу фаолият ва 
тижорат турига оилалар жалб қилинган. Кўлоб ва 
Балжувонда кўчманчилар гилам, гиламчалар, гиламлар 
тўқиб юришган. Уларнинг катта подалари бор эди. Пахта 
ва жун ипларидан гиламчалар Хоразмда ҳам қилинган.
Юқорида таъкидланганидек, савдоларнинг сонини 
кузатиб бориш ва қайд этиш учун аёллар асосий 
арифметик маҳоратга муҳтож эдилар. Шунинг учун, 
мажбурий 
тарзда 
аёлларни 
қизлар 
мактабларида 
арифметикани ўқиб, ҳисоблашни ўрганишларини ҳаётий 
эҳтиёж эканлигини тушунтиришган. Одатда аёллар оддий 
маҳалла мактабига қатнашиб, аёлларни санашни 
бибихалифадан ўрганган. Савдо ривожланган йирик 
шаҳарларда мактабга бориш унчалик қийин бўлмаган.
Савдо аёлларни тил ўрганишга ҳам мажбур қилган. 
Одатда йирик маданий марказларга турли минтақалардан 
зиёратчилар ташриф буюришган. Ёнма-ён яшаб, тожиклар 
ва ўзбеклар одатда иккала тилни тушунар ва гаплашар 
эдилар. Aммо, савдо араб, ҳинд ва хитой тилларини, 
кейинчалик эса рус тилини ўрганиш учун ҳам кенг 
имкониятлар яратди. 
Шундай қилиб, кўплаб касбларга эга бўлган эркак 
аҳолисидан фарқли ўлароқ, фақат касб-ҳунар мактаблари 
аёллар учун мавжуд эди. Тўқимачилик ва тикувчилик 
қобилияти бой оилаларда ҳам рағбатлантирилар эди. Ва 
оддий оилаларда моҳир ҳунармандлар яхши даромадли 
оилаларга уйланиши мумкин эди. Шу сабабли, 
аждодларимиз орасида касбий маҳоратни ўрганишга 
интилиш ҳар доим рағбатлантирилиб келинган[10]. 
Қадим замонлардан бошлаб Ўрта Осиё ҳудуди 
бадиий ҳунармандчилик ва савдо-сотиқнинг йирик 
маркази бўлган. Ҳунармандчиликнинг барча турлари 
ушбу ҳудудда яшовчи халқларнинг анъанавий ҳаёти ва 
урф-одатлари билан чамбарчас боғлиқ эди. Касбий 
таълимнинг асосий йўналиши “Устоз-шогирд” усули эди, 
яъни ишлаб чиқариш фаолияти жараёнида уста 
раҳбарлигида касбни ўқитилар эди. 
Ўрта асрларда аёллар мактабдан ташқари касб-
ҳунар бўйича ҳам таълим олганлар. Ҳунармандчиликнинг 
авлоддан-авлодга ўтиши авлод усталари – “устоз”дан 
“шогирд”гача бўлган уруғ мутахассислари томонидан 
ўқитилиш орқали амалга оширилган. Эркак ҳунармандлар 
манбаларда “дўкон” деб номланган алоҳида хонада 
ишлаган. Aёллар-шогирдлар ҳам ўзларининг устозларига 
эга эдилар, аммо эркакларникидан фарқли ўлароқ, улар 
уйда ёки уйда аёл-устозлардан ўз ҳунарларини ўрганар 
эдилар. “Устоз-шогирд” таълими қадим замонлардан то 
ҳозирги кунгача бўлган касбий маҳорат мактабидир. 
Меҳнат 
жараёнлари 
ва 
касб-ҳунар 
таълими 
иштирокчисига айланиб, шогирд жиддий синовлардан 
ўтарди ва нафақат катталарга кундалик муаммоларни ҳал 
қилишда ёрдам берар эди, балки ўзини ўзи тарбиялар эди. 
Устоз-шогирд мактаби охирида “Бел боғлаш” ёки 
“Камарбандон” маросими билан якунланган. Ушбу 
анъанавий маросим маҳоратнинг маълум даражасига 
етганларга бағишланган йиғин бўлган. Ўқиш тез-тез 
тўланадиган эди, шунинг учун ҳам жамиятнинг барча 
қатламлари ўқишга қодир эмас эдилар. 
Хулоса.
Буюк ипак йўлининг пайдо бўлиши ва 
тижорат ишларининг ривожланиши билан Ўрта Осиё 
ҳудудида профессионал мактаблар ўз имкониятларини 
кенгайтирдилар. Аёлларнинг мақоми бу жараёнда анча 
ошди, чунки оилалар ва бутун кўчалар маълум бир 
ҳунармандчилик тури билан шуғуллана бошладилар. 
Оилавий мактабларнинг фаолият юритишида аёлларнинг 
ўрни 
катта 
аҳамиятга 
эга 
эди. 
Шаҳарларнинг 
ривожланиши ва қўшни мамлакатлар ўртасида эркин 
савдо бўйича дипломатик алоқаларнинг ўрнатилиши ҳар 
хил турдаги кўникмаларни ва шунга мувофиқ равишда 
касб-ҳунар мактабларини кенг тарқатишга туртки берди.