Biokimyo pmd

NUKLÅIN  KISLOTALAR  KIMYOSI

Oqsillar biosintezi jarayonini, organizmlarning irsiy va genetik

o‘zgaruvchanligi mexanizmlarini, irsiy kasalliklarning kelib chiqishi

va avj olish mexanizmlarini tushunish uchun nuklein kislotalarning

tuzilishi to‘g‘risidagi bilimlar zarur. Nuklein kislotalarni kimyoviy

tarkibini o‘rganish bo‘yicha oxirgi olti o‘n yillikda erishilgan ulkan

yutuqlarga qaramasdan nuklein kislotalarni tuzilishi va biologik roli

o‘rtasidagi bog‘liqliklarni aniqlash uchun ko‘p muammolar hal etilishi

lozim. Nuklein kislotalarning tahlili yo‘lida ilmiy izlanishlar olib borish,

shubhasiz, biologiya, tibbiyot va tirik organizmlar fanida kashfiyotlar

qilishga imkoniyat beradi. Nuklein kislotalar tuzilishida

komplementarlik prinsipining ochilishi nafaqat bu biopolimerlar

tuzilishining sirlarini ochishga, balki biologik makromolekulalar sintez

mexanizmi va hosil bo‘lishini ochishga imkon berdi.

Nuklein kislotalar yuqori molekulali birikmalardir. Nuklein kislotalar

boshqa polimerlarga xos bo‘lmagan qator muhim biologik funksiyalarni

bajaradilar, ularning asosiylari quyidagilar: irsiy axborotning saqlanishi

va o‘tkazilishini ta’minlash, hujayra barcha oqsillari sintezini

programmalash orqali axborotni o‘tkazish mexanizmida bevosita

ishtirok etadi. Nuklein kislotalarni struktur tarkibiy qismlari kofaktor,

allosterik effektor vazifasini bajarib, kofermentlar tarkibida, modda

almashinuvida, energiyani hosil bo‘lishi, o‘tkazilishida, saqlanishida

bevosita ishtirok etadi. Ikki xil nuklein kislota – DNK

(dezoksiribonuklein) va RNK (ribonuklein) tafovut qilinadi. Odam

hujayralaridagi DNK molekulalarining uzunligi bir necha santimetrdir.

Har bir xromosoma DNKsi nihoyat darajada katta bo‘lgan bir

molekuladan yoki kamgina sondagi shunday molekulalardan iborat

bo‘lishi mumkin. Odamning 23 juft xromosomalaridagi DNKning

umumiy uzunligi taxminan 1,5 mga teng. RNK molekulalari kaltaroqdir:

ularning uzunligi odatda 0.01mmdan ortmaydi.

---

65

DNK asosan hujayra yadrosida, xromatin tarkibida bo‘ladi.

Mitoxondriyalarda DNK oz miqdorda bo‘ladi. RNK hujayraning hamma

qismlarida bo‘ladi va u hujayra umumiy massasini 5-10% ini tashkil

etadi.

Nuklein kislotalar nukleotidlarning polimerlaridir. Nukleotidlar uch

tarkibiy qismdan – pirimidin yoki purin asosi, pentoza va fosfat

kislotadan tuzilgan. Purin va pirimidin tuzilishining asosida 2 ta aromatik

geterotsiklik birikmalar – purin va pirimidin yotadi.

Purin molekulasi ikkita kondensirlangan halqa – pirimidin va

imidazoldan tarkib topgan.

Asosiy pirimidin asoslaridan tashqari nuklein kislotalar tarkibida

minor pirimidin asoslar: metil- va oksimetilsitozin, digidrouronil,

psevdouridin, 1-metiluronil va boshqalar uchraydi. TRNK molekulasida

10% gacha minor asoslar uchraydi, ular fiziologik ahamiyatga ega

bo‘lib, RNK molekulasini – gidrolitik fermentlar ta’siridan himoya

qiladi. Minor pirimidin asoslar struktur formulasi nukleozid shaklida

keltirilgan:

---

66

Asos bilan pentoza birikmasi nukleozid deb ataladi. Nukleotidlar

nukleozidmonofosfatlardir. Hujayralarda nukleoziddifosfat va

nukleozidtrifosfatlar ham bor.

Pentoza qoldig‘ining tabiatiga qarab nukleotidlar ikki turga

bo‘linadi. Ular – ribonukleotidlar va dezoksiribonukleotidlar. Dezoksi-

ribonukleotidlar organizmda DNK hosil qilish uchun foydalaniladi.

Ribonukleotidlar funksiyasi ancha xilma-xil. Ularning asosiy qismi

RNK hosil bo‘lishiga sarflanadi. Bundan  tashqari, ribonukleotidlar

ba’zi transferaza reaktsiyalarida (xususan, polisaxaridlar sintezida)

kofermentlar vazifasini bajaradi. Adenilribonukleotitlar  NAD, NADF,

FAD,  KoA kofermentlar tarkibiga kiradi. Organizmda energiya

o‘zgarishlarida ATF o‘ziga  xos bir rolni  o‘ynaydi. Hamma

nukleozidlarda, xuddi ATFdagidek yuksak energiyali bog‘lar

gidrolizga uchraganida anchagina miqdorda (50kJmol atrofida)

energiya ajralib chiqadigan  bog‘lar bo‘ladi; bular fosfat qoldiqlari

orasidagi bog‘lardir.