Biokimyo pmd

Buyrakning kislota-ishqor muvozanatni saqlashdagi vazifasi

Kislota – ishqor muvozanatiga buyraklar sezilarli ta’sir ko‘rsatadilar,

lekin u qon bufer sistemasidagi o‘pka ta’siriga nisbatan uzoqroq

muddatdan keyin namoyon bo‘ladi. O‘pkalarga qondagi vodorod ionlari

konsentratsiyasini me’yorlashtirish uchun taxminan 1 – 3 daqiqa talab

etiladi, buyraklarga o‘zgargan kislota-ishqor muvozanatini tiklash uchun

10-20 soat zarurdir.

Organizmda vodorod ionlari konsentratsiyasini saqlab turishning

asosiy mexanizmi bo‘lib buyrak kanalchalari hujayralarida natriyni

reabsorbsiyasi va vodorod ionlarini sekretsiyasi hisoblanadi. Bu

mexanizm bir necha kimyoviy jarayonlar yordamida amalga oshadi.

Ulardan birinchisi – digidrofosfatlarning monogidrofosfatlarga

aylanishidagi natriyni reabsorbsiyasi. Koptokchalarda hosil bo‘luvchi

buyrak filtrati yetarli miqdorda tuzlar, shuningdek fosfatlar saqlaydi.

Lekin monogidrofosfatlarni miqdori birlamchi siydikni buyrak

kanalchalari bo‘ylab harakatlanish davrida asta-sekin kamayadi. Qonda

digidrofosfatlarni monogidrofosfatlarga nisbati 1:4; koptokcha filtratida

9:1, nefron distal sigmentidan o‘tuvchi siydikda 50:1. Buni natriy

ionlarini kanalcha hujayralari orqali tanlab so‘rilishi bilan tushuntirish

mumkin. Ular o‘rniga kanalga hujayralardan buyrak kanalchasi

bo‘shlig‘iga vodorod ionlari ajratiladi. Shunday qilib, monogidrofosfat

Na

2

HPO

4

 digidrofosfatga  NaH

2

PO

4 

aylanadi va shunday holda siydik

bilan ajraladi. Kanalcha hujayralarida karbonat kislotadan bikarbonat

hosil bo‘ladi, natijada qonni ishqoriy zaxirasi ortadi. Natriy organizmda

ushlab qolishini va ortiqcha vodorod ionlarini chiqarilishini ta’minlovchi

ikkinchi kimyoviy jarayon – bu kanalcha bo‘shlig‘ida bikorbanatlarni

karbonat kislotaga aylantirish. Kanalcha hujayralarida karboangidraza

ta’sirida suvni karbonat angidrid bilan birikishi natijasida karbonat

kislota hosil bo‘ladi. Karbonat kislotaning vodorod ionlari kanalcha

bo‘shlig‘iga chiqadi va u yerda bikarbonat anionlari bilan bog‘lanadi;

bu anion chiqadi va u yerda bikarbonat anionlari bilan bog‘lanadi; bu

anionlarga teng miqdordagi natriy buyrak kanalchalari hujayralariga

tushadi. Kanalcha bo‘shlig‘ida hosil bo‘lgan H

2

CO

3

 oson CO

2

 va H

2

O

ga parchalanadi va organizmdan chiqariladi.

Natriyni organizmda saqlanishini ta’minlovchi uchinchi jarayon –

buyraklarda ammiakni hosil bo‘lishi. U boshqa kationlar o‘rniga teng

miqdordagi nordon moddalarni neytrallash va chiqarib yuborish uchun

---

421

sarflanadi. Buning asosiy manbai bo‘lib glutaminni dezaminlash

jarayoni, shuningdek aminokislotalarni, asosan glutamatni, oksidlanishi

bilan boruvchi dezaminlanishi hisoblanadi.

Glutaminni parchalanashi glutaminaza fermenti ishtirokida borib,

bunda glutamat va erkin ammiak hosil bo‘ladi. Glutaminaza odamni

turli a’zo va to‘qimalarida topilgan, lekin uni eng yuqori faolligi buyrak

to‘qimasida aniqlangan. Siydik va qondagi vodorod ionlari

konsentratsiyasini nisbati 800:1 bo‘lib, buyrakni organizmdan vodorod

ionlarini chiqarish qobiliyatini juda yuqori ekanligini ko‘rsatadi.

Organizmda vodorod ionlari to‘planishiga moyillik bo‘lgan holatlarda

bu jarayon kuchayadi.

Quyidagi kimyoviy jarayonlar yordamida amalga oshiriladi:

1. Gidrofosfatni digidrofosfatga aylanishida natriyning reabsorbsiyasi.

2. Kanalchalarda bikarbonatlarni karbonat kislotaga aylanishi.

3. Glutaminaza fermenti ta’siri ostida glutamindan erkin ammiakning

hosil bo‘lishi va uning boshqa kationlar o‘rniga neytrallanish

reaksiyalarida qatnashishi.