Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

 

 

 

60 

 

yuz beradigan turli xil o‘zgarishlarni anglay borib, dunyoning uzluksiz harakatda, o‘zgarish va rivojlanishda 

ekanligini  tushuna  boshlaganlar.  Ular,  shu  bilan  birga,  tabiat  va  jamiyat  voqea-hodisalarida  juda  ko‘p 

davriy,  takrorlanuvchi  hodisalarni  ham  bila  borganlar.  Masalan,  yil  fasllari,  kun  bilan  tunning  o‘rin 

almashishi  va  shular  kabi.  Lekin  dastlabki  davrlarda  mutafakkirlar  rivojlanishni  butunlay  yangi  narsaning, 

yangi  bosqichning  paydo  bo‘lishi,  deb  tushunish  darajasiga  ko‘tarila  olmaganlar.  Rivojlanishni  butunlay 

yangi  sifat  o‘zgarishi,  eskiga  nisbatan  jiddiy  yangining  paydo  bo‘lishi,  deb  tushunishda  Uyg‘onish  davri 

Sharq va O‘rta Osiyo mutafakkirlari, keyinchalik esa o‘rta asr xristian, diniy va tarix falsafasi mutafakkirlari 

bir  qadar  oldinga  ketadilar.  Ularning  qarashlarida  rivojlanish    g‘oyasini  insoniyat  jamiyati  tarixiga  tatbiq 

etishga urinishlarni uchratamiz. 

Rivojlanish    g‘oyasini  bir  butun  dunyo  rivojlanishi  bilan  bog‘lab  tushunishda  muhim  qadamni 

birinchi bo‘lib fransuz faylasufi Rene Dekart qo‘yadi. U, dunyoni xudo yaratayotib, unga dastlabki turtkini 

kiritgan  va  uni  harakatga  keltirgan,  deydi.  XVIII  asr  fransuz  ma’rifatparvarlari  Volter  va  Russo  inqilobiy 

qayta qurishni o‘z ichiga olgan tarixiy rivojlanish  g‘oyasini ilgari surishadi. Ularning izdoshi Kondorse esa 

o‘zining  jamiyatning  ilgarilama  harakati,  uzluksiz  taraqqiyot  to‘g‘risidagi  ta’limotini  yaratadi.  Bu  muta-

fakkirlar o‘z qarashlarida  g‘oyaviy omillar (masalan: ahloq, din, huquq va shu kabilar) jamiyatni harakatga 

keltiruvchi, rivojlantiruvchi asosiy kuchlardir, degan  g‘oyani ilgari suradilar. 

Nihoyat, rivojlanish to‘g‘risidagi har xil qarashlarning sintezi sifatida bir butun taraqqiyot nazariyasi 

faqat  nemis  klassik  falsafasidagina  paydo  bo‘ldi.  Bu  falsafaning  asoschilaridan  biri